Andvari - 01.06.1959, Blaðsíða 26

24
SIGURBJÖRN EINARSSON
ANDVARI
lífsskoðanir, um það, hver séu innstu rök mannlegs lífs, gildi mannlegrar sálar
frá eilífu sjónarmiði, köllun og markmið mannlífsins.
Það er sanngjamt að hafa þetta í huga. Og aðrar staðreyndir mætti einnig
hafa í huga. Nú er runnin atómöld. En um síðustu aldamót — það er ekki
lengra síðan — var atómkenningin sem lykill að gátu efnisins eindregið
vefengd af færum og ágætum vísindamönnum. Ég minnist þess ekki að hafa
nokkm sinni heyrt þessu á loft haldið í alþýðufræðslu, því síður, að það hafi
verið notað til þess að gera vísindamenn og samvizkusemi þeirra tortryggilega.
Mér er nær að halda, að þetta lægi ekki í sama eðlilega þagnargildi, ef
klerkar hefðu verið við þessi andmæli riðnir eða trúarleg viðhorf liefðu lilandazt
í þessa ofur skiljanlegu, mannlegu tregðu.
VIII.
Þegar Kopernikus birti þá skoðun sína snemrna á 16. öld, að jörð snúist
um sólu, var hún engan veginn nægilega rökstudd til þess að hún gæti
hlotið viðurkenningu þegar í stað, þótt oss finnist nú, að allir hefðu átt að
gleypa við lienni — það er gamla sagan um Kólumbusar-eggið. En hér var
ekki aðeins um mikla nýlundu að ræða, sem enn var á stigi tilgátunnar í
raun og vem, heldur var sú heimsmynd, sem fyrir var — sú, að jörðin sé mið-
depill alheims og sólin snúist um hana — arfhelg í auguni manna.
Var það af því að Biblían liefði helgað hana?
Nei, heimsmynd miðaldanna var alls ekki byggð á Biblíunni, og það
var þó nokkurt vandaverk að samræma liana Biblíunni, eins og guðfræði og
heimspeki miðalda hafði gert.
Biblían flytur enga kenningu um heimsmyndina út af fyrir sig, en i
henni gægjast fram fleiri heimsmyndir en ein. Hin frumstæða heimsmynd,
sem er öllum þorra þjóða sameiginleg á eldri stigum menningar, er nánast
sú, að jörðin sé flöt kringla, umflotin sævi eða girt einhverjum Lltgarði, yfir
lienni hvelfist himinninn en undirheimar eru hið neðra. En allsnemma kemur
sú skoðun fram, að jörðin svífi í geimnum. Að öðrum kosti gátu menn ekki
skýrt hreyfingar stjarnanna. Þessi skoðun kemur fram í Biblíunni, þótt frum-
stæðari heimsmynd sé yfirleitt ríkjandi þar. í Jobsbók (26, 7) segir, að Guð
láti jörðina svífa í tómum geimnum.
Grikkir vöktu snemma máls á þessu. Fyrstur var Anaximandros, svo
vitað sé, um miðja 6. öld f. Kr. Hann taldi að jörðin væri sívalningur. En
það var hér eins og víðar Aristóteles (4. öld), sem dró saman þá vitneskju
og tilgátur, sem fyrir lágu um það, að jörðin væri hnöttótt og miðdepill
allieims. En samtímamaður Aristóteless, Herakleides, lærisveinn Platóns eins