Tímarit lögfræðinga - 01.12.1988, Blaðsíða 15

ingarlegrar og félagslegrar samstöðu hinna brotlegu með þeim, sem
um mál þeirra fjalla í réttarkerfinu.13
Tvær andstæðar kenningar hafa verið uppi um einkenni dæmigerðra
brotamanna á sviði efnahagsbrota. Önnur kenningin, sú hefðbundna,
er í þá veru, að hinir brotlegu séu alla jafna vel efnum búnir og hafi
mikil áhrif í þjóðfélaginu. Yngri kenning gerir ráð fyrir, að hinir
brotlegu séu yfirleitt efnalitlir og megi sín lítils.14 Hvorug kenningin
er einhlít. Það er einnig mjög vafasamt, að stærð fyrirtækis ráði úr-
slitum í þessu efni, þótt hún kunni að vera afbrotagæfur þáttur við
ákveðin skilyrði, t.d. í einkasölurekstri, við náið samstarf fyrirtækja
og samkeppnishömlur og í starfsemi alþjóðlegra fyrirtækja með að-
setur í mörgum ríkjum. Margar hinna erlendu rannsókna eru miðaðar
við allt aðrar þjóðfélagsaðstæður en við þekkjum á Islandi. Önnur
atriði kunna að vera afbrotahvetj andi hér á landi en úti í hinum stóra
heimi. Nefna má óeðlilega þenslu í efnahagslífinu samfara breytilegri
og oftast mikilli verðbólgu, gegndarlausri yfirvinnu og aukaverkefnum,
sem eru í ríkari mæli óskráð en almenn dagvinna. Þá ber að nefna
gífurlegan fjölda smáfyrirtækja með takmarkað ytra sem innra eftir-
lit.15 Auk mismunandi þjóðfélagsaðstæðna af þessu tagi skiptir eðli
starfseminnar og efni laganna miklu máli. Enn fremur má ætla, að
f járhagslegir erfiðleikar fyrirtækja hafi yfirleitt meiri áhrif á brota-
tíðni og brotamynstur en stærð fyrirtækjanna og áhrifastaða stjórn-
endanna.
Efnahagsbrot vekja ýmis siðræn vandamál. Viðhorf almennings og
stjórnvalda eru tvíbent gagnvart mörgum þessum brotum, t.d. skatta-
brotum, bókhaldsbrotum og gjaldeyrisbrotum, þótt viðhorfin fari nokk-
uð eftir aðstæðum og grófleika brotanna. Menn upplifa þau ekki alltaf
sem afbrot á sama hátt og hefðbundin afbrot (þjófnað, líkamsárás,
eignaspjöll). Atvinnurekendur réttlæta gjarnan brot sín í atvinnu-
rekstri með því, að lögin séu gölluð, ranglát eða fullnægi ekki þörfum
viðskiptalífsins (the condemnation of the condemners). önnur rétt-
lætingarástæða er sú, að lögin og framkvæmd þeirra séu út af fyrir
sig í lagi, en önnur sjónarmið eða háleit markmið hafi vegið þyngra
eins og á stóð (appeal to higher loyalties). Þar gætir sjónarmiða eins
13 Kjell Haagensen og Per Ole Johansen: 0konomisk kriminalitet — teorier og perspektiver.
Sosiologi i dag 1/1983, bls. 1—25.
14 Per Stangeland: De store og de smá fiskene. 0konomisk kriminalitet (ritstj. Jprgen
Jepsen) 1980, bls. 215-223.
15 Jónatan Þórmundsson: Okur og misneyting. Úlfljótur 1986, bls. 104—105; Hildigunnur
Olafsdóttir: Kriminalitetstendenser i det islandske samfunn. Nordisk Tidsskrift for
Kriminalvidenskab 1985, bls. 88.
213