Tímarit lögfræðinga - 01.12.1988, Blaðsíða 20

ábyrgð á hendur fyrirtækinu sem slíku eða fyrirsvarsmanni þess, þótt
sök hans sjálfs sé ekki sönnuð.
III. GRUNDVALLARREGLUR REFSIRÉTTAR
OG FRÁVIK FRÁ ÞEIM.
1) Hefðbundin refsiábyrgð. Hin hefðbundna mynd refsiréttar er
sakhæfur einstaklingur, sem samkvæmt glöggri lagaheimild sætir refsi-
ábyrgð vegna ámælisverðra verka sinna. Sjálfsagt er að nota hinar
almennu reglur eftir því sem unnt er, einnig vegna brota í atvinnu-
rekstri. En þær hafa fyrir löngu reynst ófullnægjandi og voru það þá
þegar, er Stephan Hurwitz árið 1933 gaf út doktorsrit sitt „Bidrag til
Læren om kollektive Enheders ponale Ansvar“ og hvatti til breytinga
í þessu efni. Frávik voru mjög fá í norrænum rétti á þeim tíma.
Breytingar hafa orðið miklar á síðustu 20—30 árum, og einkum á
allra síðustu árum í íslenskum rétti. Það er því eðlilegt að staldra við
og athuga, hvort við erum á réttri leið. Víða liggja fyrir hugmyndir
og tillögur um víðtækari frávik, jafnvel í hegningarlögum.18 Tilhög-
un sérreglna er talsvert mismunandi eftir ríkjum. Má greina þær
reglur í tvennt eftir því, hvort gert er ráð fyrir frávikum frá sak-
næmisreglunni eða því, að eiginleg refsiábyrgð sé ætíð undir sök kom-
in, en jafnframt sé þá leitað málamiðlunar með öðrum refsikenndum
viðurlögum, sbr. „Geldbusse“ í þýskum rétti og „företagsbot“ í
sænskum rétti (frá 1. júlí 1986). Munurinn er þó minni en ætla mætti,
því að í íslenskum, dönskum og norskum rétti liggur sök starfsmanna
með ýmsum hætti til grundvallar refsiábyrgð lögaðila og hlutlægri
stöðuábyrgð fyrirsvarsmanna. Á það ber einnig að líta, að mörgum
finnst, að með málamiðlunarlausninni sé verið að fara í kringum
hlutina og í raun sé um refsingu að ræða — undir öðru nafni („Eti-
kettenschwindel“) ,19 Annað aðgreiningaratriði er aðild að refsiábyrgð.
Hefðbundin refsiábyrgð getur leitt til eiginlegrar refsingar hvers þess,
er fullnægir öllum refsiskilyrðum. Sérreglurnar fela í sér ýmiss konar
takmarkanir á aðild, t.d. þannig að einn sé ábyrgur aðallega og ann-
ar til vara, að tveir aðilar séu ábyrgir valkvætt, annar hvor eða báðir
í senn.
Verður nú rætt nokkru nánar um þrjár af grundvallarreglum refsi-
réttar.
18 Företagsböter. NU 1986:2, bls. 7; Straffelovgivningen under omforming. NOU 1983:57.
19 Företagsböter. NU 1986:2, bls. 28.