Morgunblaðið - 13.01.2009, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 13. JANÚAR 2009
ÖRYGGISMÁL Valur Ingimund-
arson prófessor í sagnfræði við HÍ.
B
orgaralegar áherslur í ör-
yggis- og varnarmálastefnu
Evrópusambandsins sam-
rýmast þeim verkefnum sem
Íslendingar hafa tekið þátt í á al-
þjóðavettvangi,“ segir Valur Ingi-
mundarson, prófessor í sagnfræði
við Háskóla Íslands og sérfræð-
ingur í varnarmálum, þegar hann er
inntur eftir því hvernig stefna Ís-
lands í öryggis- og varnarmálum
félli að stefnu ESB.
„Meðal þeirra verkefna sem ESB
hefur tekið að sér er að styrkja inn-
viði réttarríkisins og efla löggæslu í
þeim ríkjum sem það hefur haft af-
skipti af í umboði Sameinuðu þjóð-
anna, til dæmis með því að senda
dómara, lögfræðinga og lögreglu-
menn á vettvang. Sambandið veitir
einnig 55 prósent af allri þróun-
araðstoð í heiminum. Það væri því
ekkert því til fyrirstöðu að Íslend-
ingar tækju þátt í aðgerðum ESB,
eins og þeir hafa reyndar gert áður,
til dæmis í Makedóníu.“
Ekki hernaðarbandalag
Hann bætir því við að Evrópu-
sambandið sé ekki hernaðarbanda-
lag í sama skilningi og NATO.
„Þótt ESB hafi stofnað 1.500
manna fjölþjóðlegar átakasveitir –
auk þess sem það setti sér það
markmið að koma sér upp 60.000
manna hraðliði árið 1999 – og sent
hermenn til svæða eins og Bosníu,
Kongó og Tsjad, er áherslan enn
sem komið er fyrst og fremst á
borgaralegar aðgerðir,“ segir Valur.
Líklega veigamesta atriðið sem
snýr að Íslandi og ESB í utanríkis-
og öryggismálum varðar spurn-
inguna um öryggistrygginguna sem
aðild að bandalaginu veitir.
„Ef við tölum almennt um
Evrópusambandið sem öryggis-
bandalag fjallar ein
efnisgrein í Lissabon-
sáttmálanum sér-
staklega um þetta
álitamál,“ segir Valur.
„Þar felst nokkurs
konar yfirlýsing um
samstöðu aðildarríkj-
anna ef eitt þeirra
verður fyrir hryðju-
verkaárás eða
náttúruhamförum, eða
öðrum hamförum af
mannavöldum. Sér-
staklega er tekið fram
að það taki einnig til
hernaðarlegs stuðn-
ings.
Síðan er þetta ákvæði reyndar
útvatnað með því að segja að það
séu aðildarríkin sjálf sem geti
ákveðið viðbrögð sín. Hér er því
ekki um beina skuldbindingu um
aðgerðir að ræða. Þar sem flest
aðildarríki ESB eiga einnig aðild
að NATO var ekki vilji til að
styrkja öryggistryggingu sam-
bandsins frekar. Ef við horfum til
öryggistryggingar Atlantshafs-
bandalagsins, það er að segja til 5.
greinar Atlantshafssamningsins,
um að aðildarríkin skuli koma
hvert öðru til hjálpar ef ráðist yrði
á eitt þeirra, er það ekki skilgreint
nánar í hverju þau viðbrögð skuli
felast. Það þýðir að hvert aðild-
arríki getur ákveðið það upp á eig-
in spýtur. Munurinn felst í því að
Evrópusambandið leggur meiri
áherslu á að bregðast við þver-
þjóðlegum og borgaralegum hætt-
um, á meðan áhersla NATO er á
hernaðarógnir.“
Yrði að sýna samstöðu
Ljóst sé að mikill þrýstingur
yrði á ESB að koma einstökum að-
ildarríkjum til hjálpar í neyð.
„Það á við um ESB eins og önn-
ur pólitísk bandalög: Nauðsynlegt
er að sýna slíka samstöðu til að
halda trúverðugleik-
anum út á við. Hins
vegar hafa orðið
breytingar á þeim
ógnum sem miðað er
við. Það hefur leitt til
endurskilgreiningar
öryggishugtaksins.
Áherslan hefur færst
frá hernaðarlegum
þáttum yfir á sam-
félagslegt öryggi, eins
og umhverfisógnir,
skipulagða glæpa-
starfsemi, efnahags-
legan óstöðugleika og
netógnir, svo eitthvað
sé nefnt. Munurinn á
ytri og innri hættum er með öðr-
um orðum að þurrkast út.
Núverandi hugmyndafræði
gengur út á að þetta sé allt sam-
tengt. Meira að segja í Atlants-
hafsbandalaginu, sem er fyrst og
fremst hernaðarbandalag, er lögð
áhersla á að samræma hern-
aðarlega þætti og borgaralega.“
Áþreifanleg áhrif
hryðjuverkastríðsins
Inntur eftir rótum þessarar
breyttu stefnumótunar vestrænna
ríkja vísar Valur til endaloka kalda
stríðsins og þeirrar tvípóla heims-
myndar sem einkenndi það.
Síðan hafi friðargæsluverkefni á
Balkanskaga, hryðjuverkaárás-
irnar á Bandaríkin og hernáms-
stjórnir í Afganistan og Írak eftir
innrásir í ríkin leitt til meiri
áherslu á samvinnu hernaðarlegra
og borgaralegra stofnana til að
bregðast við „óvini“ sem ekki sé
eins vel skilgreindur og í kalda
stríðinu eða til að koma á pólitísk-
um stöðugleika eftir stríð eins og
til dæmis í Írak, Afganistan, Bosn-
íu og Kosovo.
„Í stefnu ESB í öryggismálum,
sem lögð var fram árið 2003, var
lögð áhersla á hryðjuverk, skipu-
lagða glæpastarfsemi, þrotríki og
aðra þætti sem taldir voru kalla á
viðbrögð borgaralegra stofnana.
Þróunin var í átt til samfélagslegs
öryggis. Ef við horfum til fram-
tíðar er nú rætt um að uppfæra
öryggisstefnu ESB með sömu
áherslum, en búast má við mun
meiri áherslu á orkuöryggi sem og
aðra þætti eins og útbreiðslu ger-
eyðingarvopna.“
Evrópusambandið er sem stend-
ur mesta efnahagsveldi heims og
því eðlilegt að spyrja hvort ætla
megi að sambandið fari að beita
slagkrafti sínum á alþjóðavett-
vangi, líkt og t.a.m. Bandaríkin.
Inntur eftir slíkum vangaveltum
bendir Valur á að sambandið sé í
eðli sínu mjög ólíkt Bandaríkj-
unum.
Vill gera sig meira gildandi
„Eitt markmiðið með stjórn-
arskrá Evrópusambandsins, sem
var felld, var að gera ESB meira
gildandi á alþjóðavettvangi, til
dæmis með utanríkisráðherra, en
sumum þessara breytinga hefur
verið haldið eftir í Lissabon-
sáttmálanum. Það er augljóst að
sambandið vill fá meiri pólitísk
áhrif, eins og í deilunum fyrir
botni Miðjarðarhafs, en það verð-
ur öðruvísi áhrifavaldur en Banda-
ríkin. Þótt Bandaríkin séu enn í
sérflokki sem heimsveldi er það að
mörgu leyti frekar gamaldags
þjóðríki, sem túlkar alþjóðamál
þröngt út frá því sem stjórnvöld
túlka sem þjóðarhagsmuni. Innan
ESB er áherslan hins vegar á fjöl-
þjóðlega samvinnu við lausn
vandamála, þótt einstök aðildarríki
fari vitaskuld sínu fram í krafti
eigin utanríkisstefnu eða setu í ör-
yggisráði Sameinuðu þjóðanna.“
Valur bendir því næst á þann
mun sem sé í ákvarðanatökuferl-
inu hjá ESB og Bandaríkjunum,
sem liggi öðrum þræði í því að
Bandaríkin „áskilji sér rétt til að
gera hluti einhliða ef þau telja það
þjóna hagsmunum sínum“, en
ESB þurfi að taka mun meira mið
af ólíkum sjónarmiðum í ákvarð-
anatökuferlinu. Hvað hernaðar-
umsvif áhrærir sé einnig ólíku
saman að jafna.
„ESB sendir ekki hermenn í
neinar viðamiklar hernaðar-
aðgerðir nema með þátttöku Breta
og/eða Frakka,“ segir Valur Ingi-
mundarson. baldura@mbl.is
Samrýmast verkefnum Íslendinga
 Borgaralegar áherslur í öryggis- og varnarmálastefnu ESB féllu að áherslum Íslands á alþjóðavettvangi
 Mikill þrýstingur yrði á Evrópusambandið að koma einstökum aðildarríkjum þess til hjálpar í neyð
Valur Ingimundarson
VARNIR Robert Coo-
per stýrir þeirri deild
ráðherraráðs ESB
sem fer með mál sem
tengjast utanrík-
ismálum og pólitísk-
um og hernaðarlegum
málum (DG for exter-
nal and politico-
military affairs).
Þ
að fer auðvitað
ekkert á milli
mála að slag-
kraftur ESB á
alþjóðavettvangi er verulegur og
Cooper sér kostina við það með
skýrum hætti. „Ef þú þarft að semja
um viðskipti við Bandaríkin er
slæmt að vera lítill. Samninga-
viðræður við Bandaríkin um við-
skipti eru alltaf blóðugar. En í slík-
um samningaviðræðum semjum við
(ESB) sem jafningi.“
Það má þó ekki draga þá ályktun
af ofangreindum orðum Coopers að
hann vilji að ESB verði að ríki, of-
urríki. „Nei auðvitað ekki. Það er
bara eitt ofurríki (Bandaríkin) og
það er alveg nóg,“ segir
hann og bætir við að
hann sé ekki óánægður
með stöðu Bandaríkj-
anna sem ofurríkis.
„En ef þau eru fleiri er
hætta á átökum,“ segir
hann.
Stöðvað stríð?
Cooper segir gríð-
arlega mikilvægt að að-
ildarríkin komist að
sameiginlegri nið-
urstöðu í stórum mál-
um, aðeins þannig geti
Evrópuríki haft áhrif.
Þetta hafi berlega kom-
ið í ljós í aðdraganda Íraksstríðsins,
þá hafi sum ríki (Bretland o.fl.) stutt
Bandaríkjamenn og þannig vonast
til að hafa áhrif á framgang stríðsins
en önnur (Þýskaland, Frakkland
o.fl.) verið andvíg stefnu Bandaríkj-
anna en um leið viljað hafa áhrif á
hana.
Afleiðingin af því að ekki náðist
samstaða hafi orðið sú að ekkert
þessara ríkja hafði áhrif á stefnu
Bandaríkjastjórnar. Cooper telur að
ef ríki ESB hefðu komist að sameig-
inlegri niðurstöðu hefði mátt koma í
veg fyrir innrásina. „En auðvitað
veit maður þetta aldrei með vissu því
þetta gerðist ekki. En hefðu ríki
ESB staðið saman og sagt að þau
myndu styðja Bandaríkin ef vopna-
eftirlitssveitum Sameinuðu þjóðanna
yrði gert kleift að ljúka starfi sínu og
að það yrði upplýst án vafa hvort
Írakar framleiddu gereyðingarvopn,
þá hefði orðið erfitt fyrir Bandaríkin
að ráðast inn í Írak. Hernaðarlega
þurftu Bandaríkin engan stuðning
en þetta hefði orðið erfitt pólitískt.“
Íraksstríðið og stefna (eða stefnu-
leysi, innsk. blaðamanns) ESB þegar
átök blossuðu upp á Balkanskaga
um 1990 hafi verið mestu áföll sem
sameiginlega utanríkis- og öryggis-
málastefnan hefði orðið fyrir. Í báð-
um tilvikum hefðu þessir atburðir þó
styrkt stefnuna, aukið samheldni að-
ildarríkjanna. Þetta sæist m.a. í
þeirri sameiginlegu stefnu sem ríkin
hefðu gagnvart Íran.
Tvö kraftaverk
Að þessu leyti var sameiginlega
utanríkis- og öryggismálastefnan
vonbrigði. En Cooper segir að ESB
hafi einnig gert kraftaverk. Raunar
tvö. Í fyrsta lagi hafi ESB og for-
verar þess stuðlað að friði í álfunni
eftir seinni heimsstyrjöldina. Í öðru
lagi hafi ESB stuðlað að stöðugleika
og lýðræði í Austur-Evrópu eftir fall
Sovétríkjanna. Hvorugt hafi verið
sjálfgefið, raunar þvert á móti. Saga
Evrópu sé uppfull af stríðum og bylt-
ingum líkt og þeim sem áttu sér stað
í Austur-Evrópu hafi yfirleitt lokið
með hörmungum.
Allt sem fram hefur komið í þessu
viðtali snýst um stóru málin og um
stórveldapólitík. En hvernig myndi
öryggi Íslands aukast með aðild að
ESB? Myndi ESB til dæmis hlutast
til um að tryggja öryggi á flutn-
ingaleið sem kann að opnast þegar
(ef) íshellan á norðurskautinu bráðn-
ar?
Það er auðheyrt á Cooper að hann
hefur ekki hugsað þetta mál til hlítar
enda má segja að brýnni mál séu á
hans könnu, t.d. að fylgjast með sjó-
ræningjum við Sómalíu og frið-
argæslu í Georgíu, en þetta er meðal
nýjustu verkefna ESB á sviði utan-
ríkis- og öryggismála.
Varðandi hugsanlega flutningaleið
segir hann að þar gætu ýmis lög-
fræðileg álitaefni komið upp. Hugs-
anlega snerti eitthvert þeirra Græn-
land og þar með hefði ESB
hagsmuna að gæta. ESB myndi
einnig hafa mikinn áhuga á málinu ef
það færi að snúast um orkumál og
afhendingaröryggi orku, t.d. ef olíu-
lindir, „annar Noregur“, væri í set-
lögum á sjávarbotni. Ef það tæki
hins vegar að hitna verulega í kol-
unum, t.d. milli Rússlands og Nor-
egs (eða Íslands), myndi NATO
væntanlega láta til sín taka enda
væri ESB ekki hernaðarbandalag,
heldur pólitískt bandalag.
Margar hliðar öryggis
Cooper benti á að almennt ykist
öryggi ríkja þegar þau gengju í
ESB. Þetta hefði augljóslega gerst í
Mið- og Austur-Evrópu, ekki endi-
lega vegna þess að ESB gæti veitt
hernaðarlega vernd, heldur ekki síð-
ur pólitíska. Öryggi á Írlandi hefði
líka aukist, aðildin hefði bætt svo
stöðu Íra gagnvart Bretlandi að
jarðvegur myndaðist fyrir frið-
arsamkomulag á Norður-Írlandi.
Ekki mætti heldur gleyma því að ör-
yggismál snerust um margt annað
en hernað, t.d. mætti setja verulegan
þrýsting á ríki með efnahagslegum
þvingunum, hætta að selja því gas
eða olíu. Á því sviði gæti ESB beitt
sér. runarp@mbl.is
 Lengri útgáfa er á mbl.is/esb
Engin áhrif þegar samstaðan brást
 Samningaviðræður við Bandaríkin um viðskipti eru alltaf blóðugar en ESB getur samið sem jafningi
 Öryggismál snúast ekki bara um hernaðarátök, heldur ekki síður um efnahagslegar þvinganir
Robert Cooper
M
al
ta
0,
03
8
K
ýp
ur
0,
23
9
(T
öl
ur
fr
á
2
0
0
6
)
Lú
xe
m
bo
rg
0,
31
9
Ei
st
la
nd
0,
32
9
Li
th
áe
n
0,
37
2
Le
tt
la
nd
0,
39
S
ló
ve
ní
a
0,
60
2
B
úl
ga
rí
a
0,
63
1
S
ló
va
kí
a
0,
92
5
Ír
la
nd
1,
15
2
U
ng
ve
rj
al
an
d
1,
25
5
Té
kk
la
nd
2,
14
4
R
úm
en
ía
2,
30
3
Fi
nn
la
nd
2,
67
7
A
us
tu
rr
ík
i
3,
16
8
P
or
tú
ga
l
3,
34
3
D
an
m
ör
k
3,
66
6
B
el
gí
a
4,
39
8
S
ví
þj
óð
5,
27
2
P
ól
la
nd
6,
97
3
G
ri
kk
la
nd
9,
34
6
H
ol
la
nd
9,
85
3
S
pá
nn
14
,6
28
Íta
lía
33
,0
86
Þ
ýs
ka
la
nd
36
,9
29
Fr
ak
kl
an
d
53
,5
79
B
re
tla
nd
59
,7
05
Sa
m
ta
ls
ES
B
25
7,
32
2
B
an
da
rí
ki
n
54
6,
78
6
K
ín
a
58
,2
65
(Á
æ
tlu
n)
Í milljónum Bandaríkjadala á föstu verðlagi 2005
Útgjöld ESB-ríkja til varnarmála
Evrópusambandið | Utanríkis- og öryggismál