Ritmennt - 01.01.2005, Page 32

JÓN AÐALSTEINN JÓNSSON
RITMENNT
dögum. Af þessu tilefni hefur himnabréf-
ið stundum í óeiginlegri merkingu verið
nefnt sunnudagsbréf. Svipaðar hugmyndir
um sunnudaginn koma meðal annars einnig
fyrir í engilsaxneskum og írskum hómilíum
frá því snemma á miðöldum og eins í hinni
íslenzku Leiðarvísan frá 12. öld.
Jafnhliða því hlutverki himnabréfanna að
hvetja til bóta og betrunar og brýna fyrir
mönnum kristnar dyggðir fengu þau snemma
eðli verndarbréfa og verndargripa gegn refs-
ingum (fyrst og fremst gegn eldi og vatnstjóni
og gegn óvinavopnum). Samkvæmt þeim sær-
ingum og töfraformúlum, sem hér voru not-
aðar, er unnt að greina í sundur ákveðnar
gerðir munnmæla, jafnvel þótt margs konar
blandaðar formúlur séu venjulegar.
í Þýzkalandi höfum við dæmi um, að
himnabréf hafi þegar komið þar fram milli
1260 og 1270. Ekki er ósennilegt, að þau
hafi að efni og orðalagi verið svipuð því
himnabréfi, sem þýtt var úr þýzku og kom
fyrst slíkra bréfa út á prenti í Danmörku
1720. Danska útgáfan varð svo aftur eftir
einhverjum leiðum fyrirmynd Hb og ann-
arra íslenzkra himnabréfa, svo sem fram
kemur í þessari grein. Eins hefur danska
bréfið haft áhrif á sænskt bréf frá Vásterás,
svo sem segir frá hér síðar.
Á Norðurlöndum eru merki um himna-
bréf frá miðöldum. Samkvæmt Historia
ecclesiastica hafa til dæmis Legenda aurea
og þar á eftir Fornsænska helgisagan tekið
upp frásöguna um það himnabréf, sem liinn
heilagi lconungur Abgarus af Edessa tók við
af Kristi. Sama frásögn kemur jafnvel fyrir
í Cod Llps C 523 og fleiri miðalda-predik-
unarlistum og virðist liggja til grundvallar
þeim stað í Kyrialax sögu, þar sem talað er
um himnabréf í annál heilags Símonar. Bréf
Birgittu til Klemensar páfa VI. er skipun
Sonarins til brúðarinnar, en er ekki skrifað
með eigin hendi Sonarins, svo sem hið eig-
inlega himnabréf lætur uppi. Hins vegar er
sagt í syndalestri N. Hermans 1524 (jafnvel
í danskri þýðingu), að það sé samið af sjálf-
um Kristi. Trúarrit eftir Hans Tausen 1528
hefur snið himnabréfs.
Hin eiginlegu himnabréf á Norðurlöndum
eru samt frá því eftir siðbreytinguna og jafn-
vel þá var reynt með ákveðnum lagaboðum
að lcoma í veg fyrir útbreiðslu þeirra.
Hið fyrsta sænslca himnabréf - Jesu Kristi
mandat - kom út í Stoldchólmi 1574. Er það
endurslcoðuð útgáfa af danslta himnabréf-
inu, sem Niels Palladius gaf út 1555. Þau
tengjast þeim prentuðu himnabréfum, sem
þelckjast að minnsta lcosti frá 1490 sem
einsblaðsprent. Þessi floldtur hefur síðan
haldizt áfram sem alþýðleg smárit (sltill-
ingtryclt) eða sem arltarprent (arlttrycltets
form). Frá Svíþjóð einni eru þeltltt frá 19.
öld rúmlega 20 mismunandi útgáfur. Fáein
handsltrifuð himnabréf liafa verið gefin út.
Flest þeirra eru enn þá aðeins aðgengileg í
opinberum söfnum eða einltasöfnum. Ein-
ltenni himnabréfsins er það, að það virð-
ist oft vera afsltrift. Það bendir á aðra út-
breiðsluleið bréfsins.
Samltvæmt umsögn eins rithöfundar
(Campell) var það venjulegt í áltveðnum
héruðum í Svíþjóð allt fram á síðari tíma að
sjá himnabréf á veggjum bóndabæjanna sem
verndargripi gegn áföllum. Jafnvel er eftir
siðbreytinguna þeltltt í Svíþjóð, að himna-
bréf liafi verið notað í pólitísltum áróðri.
Ég hef fundið eina grein í sænsltu riti um
himnabréfin, sem er um margt athyglisverð,
28