Akranes - 01.06.1944, Blaðsíða 4

64
AKRANES
Ól. B. Björnsson:
Við skulum líta
yfir farinn veg
um árum, var um sérstakan fána fyrir ísland.
En þá blakti danski fáninn hér við hún. Tóku
þá nokkrir menn að nota hér bláhvítan fána,
sem staðarfána. Um þann fána kvað Einar
Benediktsson fánaljóð sín. í saimbandi við notk-
im þessa fána gerðist sögulegur atburður á
Heykjavíkurhöfn 12. júní 1913. Ungur maður
hafði uppi þennan fána á litlum árabáti, sem
hann réri um höfnina. Varðskipið danska, sem
hafði hér strandgæzlu um þessar mundir, lá á
höfninni. Brá foringi varðskipsins skjótt við, er
hann sá flaggið, og sendi bát frá skipinu, full-
skipaðan hermönnum. Skyldu þeir gera atlögu
að hinum litla báti og taka fánann af eiganda
hans. Var þessari skipun foringjans fullnægt,
því fátt varð um varnir hjá hinum unga imanni,
sem vænta mátti gegn slíku ofurefli. Varð at-
burður þessi landsfleygur á skömmum tíma, og
olli þetta atvik sárri gramju meðal landsmanna.
En mjög ýtti þetta undir kröfu um sérstakan
fána, enda fékkst hann viðurkenndur tveimur
árum síðar. Var gerð hans breytt, og er sá fáni
nú ríkisfáni íslands. Árið 1917 var á alþingi
kosin fullveldisnefnd, er taka skyldi þátt í nýj-
um samningatilraunum við Dani um stjórnskip-
un íslands. Það var vitað íslendingum að Danir
sóttu það <mjög fast við friðarborðið eftir heims-
styrjöldina, sem lauk 1918, að fá aftur Suður-
Jótland, en það misstu þeir í hendur Þjóðverj-
um, er þeir biðu ósigur fyrir þeim 1861. Þótti
íslendingum því, að eigi mundi tíminn óhentug-
ur til að sækja mál sín í hendur Dönum. Hafði
Jón Magnússon, sam þá var forsætisráðherra,
vitur maður og hygginn, forgöngu um þetta.
Varð það að samkomulagi, að Danir sendu hing-
að nefnd manna til samninga um þessi mál
sumarið 1918, en þá var alþingi háð. Árangur-
inn af þessu varð dansk-íslenzki sambandslaga-
sáttmálinn. Með honum fengu íslendingar við-
urkenningu Dana fyrir fullveldi sínu, og þá
var leiðin opnuð fyrir íslendinga til að slíta
að fullu og öllu stjórnmálasambandi við Dan-
mörku og danskan konung.
Hér hafa í örstuttu máli verið raktir nokkrir
stærstu drættirnir i stjórnmálasögu íslendinga
til ársins 1918. Það, sem síðan hefur gerst, er
óþarft að rifja upp hér, það hefur verið dags-
ins mál nú um skeið í sambandi við samþykkt-
ir alþingis og þjóðaratkvæðagreiðslu um niður-
felling dansk-íslenzka sambandslagasamningsins
og stofnun lýðveldis á íslandi 17. júní 1944.
Stjórnmálasaga íslendinga er fyrir margra hluta
sakir athyglisverð og lærdómsrík. Hún sýnir
okkur, hvernig landinu farnaðist undir inn-
lendri stjórn á lýðveldistímabilinu. Þá skipaði
hið litla þjóðfélag öndvegissess meðal þjóðanna
og skaraði langt fram úr á sumum sviðum.
Hin andlegu afrek, sem þá voru unnin á íslandi
verða í minnum höfð meðan lönd eru byggð.
Þegar íslendingar glötuðu sjálfstæði sínu og
urðu handbendi erlends valds, er skammt að
bíða hnignunarinnar. Því lengra sem hið er-
lenda vald teygði arma sína til íhlutunar og yf-
irdrottnunar um málefni þjóðarinnar, því ver
var komið hag hennar. Hitt er ekki síður eftir-
tektarvert, að jafnskjótt sem linað var á þess-
um tökum, færist nýtt líf í dofna limi. Það sýn-
ir, að hinn innsti kjarni í lífi þjóðarinnar var
ódrepandi. Þar var ávallt falinn neisti, sem
blossaði upp, ef einhver skilyrði voru fyrir
hendi til sjálfstæðrar lífshræringar. Þessir eðl-
iskostir voru arfur frá gullaldartímabili þjóð-
arinnar. Myrkur og hörmungar margra alda
höfðu ekki svipt hana þessum arfi.
Það tók hundrað ára baráttu fyrir íslendinga
að komast úr kútnum. Einokunarböndin voru
torleyst, og það var ekkert áhlaupaverk að
höggva af þjóðinni harðstjórafjötrana.
En dugmikil, óeigingjörn og þrautseig barátta
forystumanna þjóðarinnar á viðreisnartímabil-
inu ruddi brautina, svo að komist varð yfir
örðugasta hjallann. Framhaldið var því auð-
Tvöföld tímamót
Þjóð vor lifir nú merkileg tímamót. Hún
fagnar þeim vitanlega sem langþráðum sigri
eftir örðuga alda baráttu. Þegar þjóðin öll
fagnar fullkomnu frelsi, minnist Akranes líka
mikilsverðra tímamóta, því að hinn 16. júní eru
liðin 80 ár frá því að hér var löggiltur verzlun-
arstaður.
Þessi tímamót eru svo náin, að vel fer á því
að beggja sé minnst hér samtimis. Af þessu til-
efni hefur bæjarstjórnin óskað þess, að gefið
væri út sérstakt hátíðablað. Er það bæði ljúft
og skylt. Þess heldur sem hún hefur beinlínis
lagt blaðinu nokkurn styrk til þessa eintaks.
Því miður hefur enn ekki verið samin heild-
arsaga Akraness að fornu og nýju. Hefði nú
verið ánægjulegt að eiga slíkt handrit; en því
er ekki að heilsa. Hinsvegar er það ekki mögu-
legt á þessum merku tímamótum að ganga
með öllu fram hjá að minnast hins liðna, og þá
sérstaklega þess tímabils, er helgar þetta af-
mæli.
Sjálfsagt finnst einhverjum, að hvorki sé
margs eða mikils að minnast í þessu sambandi,
og ef til vill má það til sanns vegar færast.
Hinsvegar hefur hér byggð verið allt frá land-
námsöld, og við vonum að sagan á sínum tíma
sanni, að þeir sem hér hafa lifað eigi fullkom-
lega sinn þátt í þeirri þróun og þeim þroska
sem náðst hefur allt til þessa með þjóð vorri
yfirleitt.
Af þessu tvöfalda tilefni verður hér reynt að
horfa yfir farinn veg. Stikla á stóru í örstuttu
máli, ef það mætti verða til þess að sýna oss
hyldýpi mismunarins fyrr og nú, og kynna al-
menningi í höfuðdráttum samhengi sögunnar.
Landnám Akraness
Ég hef samið þátt úr sögu Akraness, er heit-
ir: „Hversu Akranes byggðist". Er þar gerð til-
tilraun til að segja sögu hvers býlis og húss
allt frá landnámstíð. Þar koma og fram nokkr-
ar persónulýsingar, sérstaklega þeirra, sem ekki
koma fram í öðrum þáttum, sem skráðir verða.
í þessu stutta og ófullkomna yfirliti ætla ég
því að nota sem inngang formálsorðin að þess-
um umrædda þætti, sem er um fyrstu byggingu
Akraness.
veldara, þótt torsótt reyndist nokkuð uns settu
marki varð náð.
Nú fagnar þjóðin unnum sigri. Þátttakan í at-
kvæðagreiðslunni var glæsilegt tákn um sam-
hug og samstarf.
Minnumst þess, góðir íslendingar, að forfeður
okkar glötuðu frelsi þjóðarinnar og sjálfstæði
vegna sundrungar og flokkadrátta. Látum þetta
okkur að varnaði verða, en þjóðareiningu þá,
sem nú varð um lausn okkar stærsta máls, til
eftirbreytni og fyrirmyndar.
Betri gjöf getur enginn íslendingur gefið ætt-
jörð sinni nú á hátíðlegri stund við endurheimt
sjálfstæðisins en að efla og þroska með sjálfum
sér einlægan vilja og ásetning til samstarfs um
friðsamlega lausn á hverju því vandamáli, sem
þjóðinni ber að höndum. Samstarf og samhug-
ur er þjóðinni lífsskilyrði, það er hornsteinninn
ur.dir sjálfstæði hennar
í Landnámu er gerð góð grein fyrir bygg-
ingu og landnámi Akraness. Þar stendur: „Þor-
móður hinn gaimli og Ketill Bresasynir fóru af
írlandi til íslands og námu Akranes allt, á milli
Urriðaár og Kalmansár. Þeir voru írskir.------
Þeir bræður skiptu löndum með sér, svo að
Þormóður átti fyrir sunnan Reynir til Kalmans-
ár, og bjó að Hólmi hinum iðra, en Ketill bróð-
ir hans átti fyrir vestan Reynir og fyrir norðan
Akrafjall til Urriðaár.-----— Jörundur hinn
kristni var son Ketils Bresasonar, hann bjó í
Jörundarholti, það er nú kallað að Görðum.
Hann hélt vel kristni til dauðadags, og var ein-
setumaður í elli sinni.-------Bekan hét mað-
ur, er nam land í landnámi Ketils, frá Berja-
dalsá til Urriðaár, og bjó að Bekansstöðum —.‘
Af þessu má sjá að allt nesið inn fyrir Akra-
fjall hefur í öndverðu fengið nafnið Akranes,
en ekki aðeins tanginn, sem kaupstaðurinn
stendur á. Heldur að imeðtöldum þeim tanga,
þó að blátanginn fengi síðar nafnið Skipaskagi.
Það er því ljóst að landnám Akraness hefur allt
hlotið þetta nafn. Þ. e. allt land í kringum
Akrafjall, og auk þess allt land jarðarinnar
Katanes, sem nú er í Hvalfjarðarstrandar-
hreppi, því að Kalmansá er landamerkjalína
milli Kataness og Kalastaðakots.
Það er með öllu óvíst, hvenær tanginn sjálí-
ur hefur fyrst verið byggður. í skjölum er hans
fyrst getið svo í máldagabréfi fyrir Garðakirkju
frá 1220: „Ekki íylgir Skagi Garöalandi.“ Þetta
sýnir, að þá hefur tanginn verið nefndur Skagi,
hvort sam þar er þá byggð (jörð) eða ekki.
Merkin milli Garða og Skagans eru þar, sem
landið byrjar að skaga út í sjóinn. Það er
merkilegt í þessu sambandi, að þessi merki eru
núkvæmlega hin sömu enn í dag, og hefur
Skaginn aldrei verið kirkju- eða landssjóðseign
fyrr eða síðar. Það er engan veginn útilokað að
þegar á þessum tíma hafi Skaginn verið byggð-
ur. Þ. e. verið ein jörð, og þá framur heitað
Skagi en Skipaskagi. En hvenær Skipaskaga-
nafnið kemur til sögunnar, er allt í mikilli ó-
vissu. En öll rök mæla með því, að það hafi
ekki verið fyrr en útræðið er orðið verulegt,
því það má telja víst, að siglingar hafi aldrei
verið svo miklar hingað, að nafnið helgaðist af
því. En af því sem hér er áður vitnað til, er
ljóst að Skipaskaganafnið er ekki til 1220. Má
þó telja víst, að þá þegar hafi verið hér nokk-
urt útræði, þó ef til vill hafi það þó ekki verið
mikið. Hefur það þá sennilega ekkert síður ver-
ið af Nesinu yfirleitt. Enda þótt þar sé lengi
róið, eykst útgerðin fljótt verulega á Skagan-
um, sam sjá má af því, að árið 1428 braut hér
18 skip og báta í miklum sjávargangi. Þrátt fyr-
ir þessa miklu útgerð hér verður Skipaskaga-
nafnsins ekki vart í skjölum fyrr en mjög seint.
Um byggingu Skagans er því allt í mikilli ó-
vissu, og móðu hulið. Hvorki er Skaginn sjálf-
ur né Garðar landnáimsjörð, heldur „Akranes
allt“, eins og þar stendur. Til að að byrja með
hefur því verið einn og sami eigandi Garða og
Skagans. Þegar því sá hinn sami gefur Garða
(Jörundarholt) til ævinlegs kirkjustaðar og
prestsseturs, er ekkert líklegra en hann hafi þá
einmitt tekið Skagann undan.
Skaginn gat verið, og hefur verið ágæt jörð,
með fjörubeit og fiskifangi. Er ekki ósennilegt,
að eigandinn hafi verið svo framsýnn að sjá,
að þaðan var fengsælla og styttra á venjulegar
fiskislóðir. Reynslan hefur líka sannað þetta, þar