Akranes - 01.06.1944, Blaðsíða 5

akranes
65
Teigakot.
Síöasti torfbœr á Akranesi. Fyrir sköinmu rifinn
sem öll sjósókn úr nógrenninu hefur um síðir
lagst hingað.
Það er því vafalítið að upphaflega og lengi
fram eftir hefur þetta verið ein jörð, sam síðar
°g smátt og smátt „greinist í fleiri jarðir", eins
°g Árni Magnússon orðar það. Árið 1706, þegar
hann gerir jarðamatið, kallar hann tangann
Skipaskaga, og segir „að það sé að fornu ein
íörð“, og að hún hafi „í langan tíma verið af-
heild í mörg smábýli, sum fyrir lengri, en sum
fyrir skemmri tíma byggð".
Hvar þetta fyrsta býli, Skagi eða Skipaskagi
hefur staðið, veit enginn með nokkurri vissu.
Nú er hér aðeins ein jörð, sem felur í sér skaga-
nafnið. Það er Heimaskagi. Þar getur skaga-
hafnið loðað við. Það er heldur ekki ósennilegt
að þar eða í námunda við Heiimaskaga sé hið
upphaflega jarðarstæði. Þar til mætti nefna
bessi rök:
1. Nafnið.
2. Það liggur nálægt beztu lendingunni að
íornu og nýju.
3- í námunda við þetta svæði er auðveldast
til túnræktar, því að þar er jarðvegurinn mold-
urkenndastur. Þ. e. í Teigakoti, Háteigs eða
Níiðteigslandi.
Fjárhús jarðarinnar hafa sjálfsagt staðið þar
sem Lambhús eru. Stekkjarstæði var þar sem
tvarshús voru síðar byggð. Sumir segja og að
Stekkur hafi verið þar sem Hóll er, efsti bær
á Skaga. Þó er það næsta ótrúlegt, þar sem það
er í landi Garða. Þetta, sem hér hefur verið
hefnt, þykja mér sennilegustu rökin fyrir því,
a5 á þessu svæði hafi hið upphaflega býli stað-
ið.
Samkvæmt jarðamatsbókinni fró 1706 eru hér
a Skaga þessi býli:
1- ívarshús.
2- Efsti Teigur, síðar nefnt Teigakot.
3- Heimaskagi.
4- Sýrupartur Neðri.
5- Sýrupartur Efri.
6. Bræðrapartur.
Breið.
3- Sandgerði, öðru nafni kallað Neðravíti.
3- Tobbabær, eða Tjarnarkot, þriðja nafni
Nfravíti.
10. Laimbhús.
11- Háteigur.
12. Teigaskarð, Teigapartur, eða þriðja nafni
hliðteigur, og enn seinna kallað Guðrúnarkot.
l ámenni, fátækt og basl
Nrá því um 1700 og fram um 1780 er fátt eitt
a'-* segja um Akranes. Fólkið er fátt og framtak
litið hér sem víða annars staðar á landinu.
Nlenn draga fisk úr sjó, þegar hann er að fó,
°n Það hefur löngum verið „stopull sjávarafli".
^ar sem búskapur var hér svo að segja enginn,
Gn oft algert fiskileysi. Lá ekki einasta við;
heldur mátti segja, að hér væri alger sultur á
Nundum. Árið 1703 eru hér á Skaganum sjálf-
um 78 manns, ungir og gamlir. En þetta sama
ar eru ómagar í hreppnum alls 82, eða heldur
Heiri en íbúarnir og skyldulið þeirra. Það er
einkennilegast við þessa þurfamannaskrá, hvað
tiltölulega fátt af þessum mikla fjölda þurfa-
manna er gamalt fólk, heldur börn, unglingar
og miðaldra. Þessu er víða annars staðar líkt
farið, og sýnir ljóst það ófremdarástand, sem
um það leyti ríkti yfirleitt í landinu.
Fyrir og eftir 1790 býr Ólafur Stefánsson
stiftamtmaður á Innra-Hólmi, og á þá einn
allan Skagann. Hjá honum voru þá 35 manns
í heimili.
Þá voru fimm hreppstjórar á Akranesi: 1.
Bjarni Jónsson í Lambhúsum, síðar á Bakka.
Hann var bróðir Ólafar á Álftanesi og Þórðar
á Háteig. En þessi Þórður var faðir Einars
Þórðarsonar, síðar prentara í Reykjavík. 2. Ari
Jónsson í Elínarhöfða, síðar á Miðteig. 3. ís-
leifur í Arakoti. 4. Sveinbjörn Þórðarson lög-
réttumaður á Ytra-Hólmi, faðir Þórðar Svein-
björnssonar háyfirdómara, en afi Sveinbjörns
Sveinbjörnssonar, tónskáldsins fræga. 5. Sig-
urður Björnsson, líka á Ytra-Hólmi. Á þessum
árum var hæsta sveitarútsvar á Skaga 4 ríkis-
dalir = 8 krónur, en 5 ríkisdalir mesta meðlag
Hannes Stephensen prófastur.
Fyrsti þingmaður Borgfirðinga, eftir að alþingi
var endurreist.
með ómaga. (Þá var 1 rd. og 58 sk. jafngildi
vættar, eða 40 fiska). Þá voru á Skaganum 14
kýr og 15 kindur alls. Þá áttu búendur sjálfir
aðeins 9 skip og báta, en þá átti Ólafur stift-
amtmaður bát eða skip á hverju býli. Þá voru
jarðirnar á Skaganum þessar: ívarshús, Teiga-
kot, Heimaskagi, Efri- og Neðri-Sýrupartur,
Breið, Lambhús, Háteigur og Miðteigur. Þá
voru hér fá tómthús: Nýjabúð, þar sem síðar
var kallað Nýibær, Hestbúð og Krosshús. Um
þetta leyti eða fáum árum síðar kemur Hann-
esarbúð, Skarðsbúð og Ásbúð. Þilbúð eða Norð-
urbúð, Nýlenda og Melshús. Þá var Efra- og
Neðravíti horfið.
Um þetta leyti voru hér fáir efnamenn. Að-
eins þeir Bjarni í Lambhúsum, Sigurður Bjarna-
son bóndi á Bræðraparti og Narfi Pétursson
húsmaður í Hestbúð. Bjarni var só eini á Skaga,
sem bæði átti skip og bát. Hann var mesti sjó-
sóknari. Sigurður á Bræðraparti hafði 4 kýr,
og tíundaði oft peninga, 40 ríkisdali, og stund-
um meira. Það var þá eitt hundrað, og þótti
mikið.
Svo sem kunnugir vita, er Breið og Bræðra-
partur neðstu jarðir á Skaga, og mest hætta
búin af sjávargangi. Komu hér stundum á ára-
og aldabili feiknaflóð, sem ollu miklum
skemmdum. Svo mikið flóð gekk á land í jan-
úar 1798, að í bili var bátfært upp um allar
mýrar. Þ. e. upp að Bárugötu sem nú er. Þá
lagðist Bræðrapartur og Breiðin í eyði. Bræðra-
partur í 24 ár, en Breiðin í 76 ár. Árið 1706
var Breiðin 10 hundruð að dýrleika, eða einn
sjötti hluti allra jarða á Skaga, en Bræðra-
partur 5 hundruð.
Um og eftir þessi aldamót var hér allsleysi
og manndauði mikill, hefur fólk sennilega allt
að því dáið úr hungri. Var algengt að jarða á
„fjöl“ sem kallað var og grafnir á þriðja og
fjórða degi.
Um 1810 og þar á eftir fer hagur manna hér
heldur batnandi. Þá er Magnús Stephensen
| kominn að Innra-Hó’mi eftir föður sinn. Hann
á þá einn allan Skagann, nema Miðteig, sem þá
'er kominn í Finsensætt, en það helgaðist af
því, að Hannes biskup Finsen átti Þórunni,
dóttur Ólafs súftamtmanns, og systur Magnúsar.
Magnús hafði slórt bú og margt manna. Hann
átti 35 skip og báta, sem hann gerði út. Alls tí-
undaði hann mest 98 hundruð. Um þá feðga,
Ólaf stiftamtmann og Magnús, segir Hallgrim-
ur hreppstjóri: „Þeir voru höfðingjar miklir og
velgjörðasamir. Þeir voru vitmenn og valds-
imenn. Almennt sóttu menn ráð þeirra".
Frelsishetja
Árið 1825 kemur sr. Hannes Stephensen að
Ytra-Hólmi sem Garðaprestur. Kemur hann all-
mikið við sögu hér, og þá ekki síður landsins
í heild, þar sem hann er um margra ára skeið
í fremstu „víglínu" í baráttunni um réttindi
landsins við Dani. Hann kemur mikið við sögu
Þingvallafunda, á í miklum bréfaskriftum og
deilum við Trampe greifa út af þjóðfundinum
og stendur á fundinum fast með Jóni Sigurðs-
syni. Hannes Stephensen var fyrsti þingmaður
Borgfirðinga eftir ’að alþingi var endurreist.
Þegar er þetta þing hafði verið sett, konungs-
fulltrúi haldið þingsetningarræðuna og því um
líkt, kveður sr. Hannes Stephensen sér hljóðs
á þessa leið: „Að þingið yrði haldið í heyranda
hljóði, og skoraði hann á forseta að spyrja kon-
ungsfulltrúa um, hvort ekki mætti svo vera,
enda væru opnar dyr, það sem allir hér á landi
mundu óska eftir, með því alþing hið forna
hefði og verið haldið í heyranda hljóði, héldi
hann og þetta einkar afdrifamikið fyrir vin-
sældir þingsins og gagnsemi þess.“
Þetta sýnir glögglega, hve frjálslyndur og
þjóðhollur sr. Hannes hefur verið. Hversu hann
hefur álitið þessa nýendurreistu stofnun mikils
virði. Að hún um frjálslyndi og gagnsemi fet-
aði í sín fyrri fctspor, þar sem þjóðinni allri
Bœr próf. Hannesar Stephensen á Ytra-Hólmi.