Bændablaðið - 01.04.2008, Blaðsíða 24

Bændablaðið | Þriðjudagur 1. apríl 200824
Hinn óútskýrði fósturdauði hjá
gemlingum (ám á fyrsta ári)
hefur valdið bændum miklum
skaða og vísindamenn hafa ekki
enn getað sagt svo óyggjandi
sé hver ástæða þessa er. Fyrsta
athugun benti til þess að selen­ og
eða E­vítamín skortur ætti þátt í
þessu, en hegðun fósturdauðans
bendir ekki síður til smitefna.
Sigurður Sigurðarson dýralækn­
ir hefur fengist við rannsóknir á
lambadauða og nú þessum fóstur­
dauða hjá gemlingum í samvinnu
við Landbúnaðarháskólann og
Bændasamtök Íslands. Hann
segir það ánægjulegt að finna
áhuga fósturtalningamanna, sem
hafa lagt þessu máli lið með því
að láta vita um óeðlilega mikinn
fósturdauða og skrá niðurstöð­
una hjá sér.
Lambadauði um burð og fósturlát
Sigurður segir tjón á lömbum verða
með ýmsum hætti.
,,Í fyrsta lagi deyja lömb í tals­
verðum mæli um burð þ.e. rétt fyrir
burð og rétt eftir burð og í burði.
Um 500 lömb frá öllum landshlut­
um, sem dóu um burðinn, voru
krufin á s.l. vori. Niðurstöður benda
til þess að hægt sé að draga tals­
vert úr slíku tjóni með aukinni gát
og fyrirhyggju þar sem 20% farast
vegna áverka og hátt í 9% kafna
í fæðingu, um 20% farast vegna
sýkinga af ýmsu tagi og 12% vegna
selen­ eða E­vítamínskorts að því
er virðist. Hér er rétt að taka fram,
að varlega verður að fara í notkun á
seleni og E­vítamíni, nota ekki allt
í senn, steina með þessum efnum,
steinefnablöndur, fljótandi vítamín
með seleni og E­vítamíni (Tranól),
ormalyf með seleni, sprautur í féð
með SelenE og notkun á áburði
á túnin með seleni. Hóf verður að
vera í notkun á þessum efnum, ann­
ars geta komið til eitranir.
Í öðru lagi er svo tjón sem fóst­
urlátssýklar valda, en það var um
9% í fyrrnefndri athugun. Sjálfsagt
er að taka frá kindur, sem láta
lömbum og fara sem þrifalegast
að öllu og eyða fóstrum og fóstur­
himnum. Hafa skal tiltæka einnota
hanska í öllum tilfellum, aðstöðu
til þvotta með heitu og
köldu vatni og mildu
sótthreinsiefni, þrífa
hendur og hlífðarföt
og hafa sem þurrast
og hreinast hjá fénu
til að hindra dreif­
ingu á smitefnum,
sem í sumum tilfell­
um eru hættuleg fyrir
fólk m.a. fyrir konur
á barnseignaraldri.
Erfitt er að girða fyrir
slíkt tjón með lyfjum
eða bóluefni ef það er
þá fáanlegt, þar sem
áföllin koma oftast óvænt.
Fósturdauði
Í þriðja lagi er svo það tjón á lömb­
um, sem hér er til umræðu þ.e. dauði
fóstra í móðurkviði, þar sem orsök­
in er ekki ljós. Við höfum leitað
aðstoðar hjá erlendum fræðimönn­
um án árangurs enn sem komið er.
Fósturdauðinn verður svo
snemma, að ekki verður eiginlegt
fósturlát, menn finna engin fóstur.
Dauðu fóstrin leysast upp og sog­
ast inn í líkamann aftur. Algengast
er að þetta gerist hjá gemlingum
en í einstaka tilfellum deyja einnig
fóstur í eldri ám. Samkvæmt þeim
upplýsingum, sem við höfum safn­
að virðist þó fósturdauði af þessum
toga varla koma fyrir hjá fullorðn­
um ám, nema hans hafi ekki orðið
vart á bænum áður. Fósturdauði hjá
gemlingum verður stundum meira
en eitt ár í röð, jafnvel ár eftir ár á
stöku bæjum. Þessar upplýsingar
benda til þess að orsökin sé smit­
efni fremur en snefilefni. Næsta ár
á eftir geta þessar kindur átt lömb
eins og ekkert hafi í skorist. Ekki er
hægt að útiloka það ennþá, að fóst­
urdauðinn sé af völdum smitefna
og kannske hafi selen og E­vítamín
á einhvern hátt áhrif, þ.e. að skortur
á þeim minnki mótstöðu gegn smit­
inu.
Það getur verið erfitt eða
ómögu legt að greina á milli fóst­
urláts, sem verður mjög snemma
og fósturdauða sem hér er við að
fást. Ef gemlingarnir verða blautir
eða klíndir lítils háttar slími undir
og á dindlinum með blóðlit ein­
staka sinnum, þá hefur leghálsinn
opnast legvatnið, sem er sára lítið
hjá fárra vikna fóstrum, farið út
og fósturlát hefur orðið. Stundum
komast fóstrin í slíkum tilfellum
ekki alla leið út. Fósturleifar, finn­
ast í fæðingarveginum, ef kindin er
skoðuð vandlega. Meiri hætta er á
sýkingu þ.e. legbólgu ef það gerist.
Svolítil beinahrúga í fæðingarveg­
inum kemur kannske fyrst fram við
slátrun að hausti.
Dauði fóstra í gemlingum upp­
götvaðist, þegar farið var að nota
sónartæki við fósturtalningu. Fóstrin
fara að greinast um eða rétt fyrir 6
vikna aldur og eru þá
um 1 ½ ­ 2 þumlungar
að lengd. Fljótlega upp
úr því fara glöggir taln­
ingamenn að sjá, hvort
fóstrin eru eðlileg, eða
hvort þau eru dauð eða
deyjandi. Dauði geml­
ingsfóstra 6­9 vikna
gamalla og stundum
eldri af völdum lítt
þekktra orsaka ennþá
getur orðið býsna mik­
ill eða 10­50% og meira
þegar verst gegnir. Ef
að skoðunin eða talning
á fóstrum er framkvæmd skömmu
eftir að slíkur ,,grunur" hefur komið
upp (50, 60, 70, 80 daga gömul
fóstur), þá sést að myndin breytist
smám saman og dauðum fóstrum
fjölgar. Þessu til viðbótar eru það
tap á fóstrum, sem ekki er auðvelt
að meta þ.e. fóstur, sem ekki ná
að festast og búa um sig í leginu
svo sem eðlilegt er u.þ.b. 3 vikum
eftir frjóvgun. Myndin af fóstr­
inu eða fóstrunum verður daufari,
hreyfingar þeirra verða hægari og
óeðlilegar og loks hættir fórstrið
að hreyfast. Upplausn þess byrjar.
Síðan fer að sjást drasl og slitr­
ur í stað fósturs. Þetta uppgötvaði
Gunnar Björnsson í Sandfellshaga
fyrstur talningamanna hér á landi
og hefur lýst. Hann sér einnig að
við endurtekna talningu fjölgar í
nokkurn tíma fóstrunum, sem sýna
dauðamerki. Þessar breytingar á
fóstrunum eða fósturdauði getur
tekið nokkrar vikur að magnast(4­6
vikur). Óvíst er hvort bæjum sem
verða fyrir slíku tjóni fjölgar ár frá
ári. Á sumum þeirra hefur slíkt tjón
endurtekið sig, nýir bæir koma til,
aðrir falla út. Áraskipti hafa verið
að fósturdauðanum. Trúlegt er
að fósturdauði í gemlingum hafi
komið fyrir lengi án þess að menn
hafi orðið þess varir og eigendur
talið það eðlilegt, að ekki gætu allir
gemlingar eignast lamb, þar sem
líkaminn og þar með eggfrumurnar
eru varla fullþroskaðar fremur en
aðrir hlutar líkamans. Þess vegna
hafa sumir sagt: Hættið að hleypa
til gemlinganna, þá losnið þið við
þennan fósturdauða. Það er þó ekki
lausn á vandamálinu.
Fyrirspurnalisti
Á­ selenskortur­ þátt­ í­ fósturdauð-
anum?
Í fyrra var sendur út fyrirspurn­
arlisti til 35 bænda sem orðið höfðu
fyrir mestu tjóni og í sumum tilfell­
anna ár eftir ár. Þar spurt var um
eitt og annað varðandi meðferð á
gemlingunum og fóðrun þeirra.
Spurt var hvað menn hefðu gefið
þeim fleira en hey og þá kom það út
í rannsókn, sem Ólafur G. Vagnsson
á Akureyri gerði, að hjá þeim sem
fóru að nota selen og E­vítamín
í einhverju formi í tæka tíð og í
hæfilegu magni, virtust vandamálin
minnka eða jafnvel hverfa. Þess
vegna var á þessu ári ákveðið að
byrja á því að leita að seleni í blóði
(þ.e. ensími – GPX, sem gefur til
kynna selenmagnið) til að staðfesta
eða útiloka þessa tilgátu.
Jafnframt var áformað, að fylgja
betur eftir mótefnamælingum í
blóði kinda á bæjum þar sem fóst­
urdauða verður vart í miklum mæli
með því að taka blóðsýni oftar en
einu sinni og kannske oftar en tvis­
var vegna þess að þau geta verið
lengur að myndast en talið var.
Nú í vetur hefur verið farið á um
það bil 10 bæi og tekin blóðsýni
fyrir selenmælingu úr gemlingum
sem hafa greinst með dauð fóstur
og til samanburðar úr gemlingum,
sem ganga með lifandi fóstur og
einnig úr eldri ám. Alls hafa verið
tekin 15­30 blóðsýni á hverjum bæ.
Þeim mælingum er lokið að mestu
og niðurstöður benda ekki til sel­
enskorts þann dag sem blóðsýnin
voru tekin. Hins vegar er mikill
breytileiki í magni selens í blóði.
Þess vegna er rétt að útiloka ekki
alveg möguleikann á því að selen
og E­vítamín komi við sögu, að
skortur geti veikt mótstöðu gegn
smitsjúkdómum.
Ýmislegt bendir til smitefna
Önnur blóðsýni voru tekin úr sömu
kindum til mælinga á mótefnum
gegn þekktum sýklum, sem geta
valdið fósturdauða og jafnframt til
mælinga á snefilefnum. Þessum
athugunum er ólokið. Til þess að
fá öruggari niðurstöðu þarf að taka
blóðsýni aftur eftir nokkrar vikur.
Þess höfum við kannske ekki gætt
sem skyldi við fyrri athuganir að
láta nægan tíma líða milli þess
að tekin voru sýni. Mótefni geta
verið lengi að myndast t.d. mótefni
gegn kattasmiti (Toxoplasmosis).
Hugsanlega getur verið munur á því
hve fljótt mótefni myndast, annars
vegar þegar fósturlát verða skömmu
fyrir sauðburð og hins vegar, þegar
fóstur deyja fárra vikna gömul .
Nokkrum kindum hefur verið
fargað, sem gengu með dauð fóst­
ur og fóstrin tekin til rækilegrar
skoðunar. Lifrarsýni úr ánum, sem
voru felldar verða tekin til snefi­
lefnamælinga og sömuleiðis hey
frá viðkomandi bæjum. Þeir sem
ekki hafa sent heysýni eru beðn­
ir um að hafa þau til og senda í
samráði við Emmu Eyþórsdóttur
til Landbúnaðarháskólans í
Keldnaholti.
Sýklar úr köttum?
Það smitefni, sem helst hefur fallið
grunur á er bogfrymlar eða býgl­
ar, Toxoplasma gondii svokallað
kattasmit. Breytingar, sem fund­
ist hafa í hyldahnöppum, tengslum
móður og fósturs, sýnir blæðingar,
drep og kalkanir eins og sést, þegar
kattasmit sannast. Hins vegar hafa
mótefni ekki mælst, en það kann
að vera vegna þess, að lengur hefði
þurft að bíða þess að mælanleg
mótefni fyndust. Á sumum þessara
bæja virðist fullvíst að engir kett­
ir hafa verið þar á sveimi, jafnvel
árum saman. Nýjar upplýsingar
benda til þess að ,,kattasmit“ hafi
sannanlega komið fyrir í vissum
hlutum heims án þess að kettir hafi
komið þar við sögu. Það er því ekki
útilokað, að um aðra smitbera getir
verið að ræða en ketti. Um þetta
mál verður væntanlega fjallað í
haust á ráðstefnu í Finnlandi um
sjúkdóma af völdum sníkjudýra,“
segir Sigurður Sigurðarson dýra­
læknir. S.dór
Líf og starf
Samhugur og
hjálpfúsar hendur
Það er ómetanegt að eiga góða að
þegar áföll verða, og satt reynist
máltækið þegar­neyðin­er­stærst­er­
hjálpin­næst.
Þegar áföll dynja yfir okkur
mennina, oft eins og þruma úr
heiðskíru lofti og við sýnist blasa
óyfirstíganlegir erfiðleikar er ómet­
anlegt að eiga góða að og ekki síst
þegar hjálpin kemur jafnt frá skyld­
um sem óskyldum, og allir háir sem
lágir bindast saman í sterka keðju
samhugar og hálpfúsra handa.
Sá er þetta ritar hefur nú í tví­
gang með skömmu millibili orðið
vitni að ómetanlegri samkennd,
hjálpsemi og fórnfýsi bænda og
skyldra aðila sem allir sem einn
lögðust á sveifina þegar áföll skullu
yfir tvo mjólkurframleiðslubæi,
fyrst þegar aurskriður féllu á bæinn
Grænuhlíð og síðan stórbruninn í
Stærra­Árskógi.
Í báðum tilfellum var um stór­
tjón að ræða og ekki sjálfgefið og
e.t.v. í raun ólíklegt að ábúendur
bæjanna hefðu að eigin rammleik
komið undir sig fótunum á ný því
bæði áföllin voru af þeirri stærð­
argráðu að heita mátti með ólík­
indum að láta ekki bugast og leggja
árar í bát.
Mig skortir orð til að lýsa
aðdáun minni á ábúendum og þeim
óbilandi lífsvilja og seiglu að láta
sér detta í hug að halda ótrauð­
ir áfram sínu lífsstarfi sem var í
raun að mestu þurrkað út á örfáum
klukkustundum.
En þetta hefði ekki verið hægt
eða framkvæmanlegt án þess mikla
samhugar og aðstoðar sem hvar­
vetna var boðin fram af nær öllum
sem höfðu til þess tök og bara sam­
hugurinn bar þessar dugmiklu fjöl­
skyldur hálfa leið að þeirri stóru
ákvörðun að halda áfram og byggja
upp á ný og gefa þannig náttúru­
hamförum og eldi langt nef.
Ótrúlegt vinnuframlag og hjálp­
fúsar hendur allra sem að komu sáu
síðan um seinni hlutann að settu
marki.
Í Grænuhlíð réðust bændur og
búalið hvaðan æfa að úr sveitinni
ásamt björgunasrsveit í það að því
er virtist óframkvæmanlega hreins­
un aurs og grjóts sem þakkti ótalda
hektara túna hlaðs, vega og skurða
og auk þess sem íbúðarhúsið var
hálffullt af jarðvegi og aur.
Stórmannlegt boð bónda neðar
í sveitinni um að hýsa gripi og
mjólka kýrnar frá Grænuhlíð í eigin
fjósi ásamt sínum kúm var þegið
með þökkum annaars hefði þurft að
dreyfa kúm á marga bæi sem hefði
orðið nær ógerlegt vegna ýmissa
áhættuþátta.
Í Stærra­Árskógi lögðust allir
á eitt með að hreinsa burt brunnar
byggingar og dysja skepnur búsins
sem brunnu flestar inni.
Bændur víðsvegar að buðu
gripi, flestir án endurgjalds til þess
að hefja mætti mjólkurframleiðslu
á ný, vélasalar brugðust ekki frek­
ar en aðrir og létu ábúendur ganga
fram fyrir í forgang og sama gerði
innflutningsaðili stálgrindarhúss­
ins, rafverktaki gaf lýsingu í fjósið
og svo mætti lengi telja, annað bú
í firðinum bauð fram fjósið sitt til
afnota fyrir kvígur og kýr þar til
fjós var risið á ný.
Eins og nærri má geta buðu
hjónin í Grænuhlíð fram fyrstu
kúna í Stærri­Árskóg.
Það var ótrúlegt að fylgjast með
samkenndinni og hjálpinni sem
allir voru tilbúnir að veita og nú
er hafin mjólkurframleiðsla á ný
á báðum bæjum og uppbygging
heldur áfram.
Bændur og aðrir sem komu til
aðstoðar eftir þessi stóráföll, hafið
þökk fyrir, þið hafið unnið stór­
virki, og væri hægt að beisla sam­
hug manna svo vel í öðrum málum
væru fáir þröskuldir að hnjóta um í
lífsins ólgu sjó.
Kristján Gunnarsson
mjólkureftirlitsmaður
HEYRT Í SVEITINNI
Ískýr­notendur athugið!
Viljum minna á könnunina sem þið hafið fengið senda í tölvupósti.
Vonum að sem flestir sjái sér fært að senda inn svör fyrir 20. apríl
næstkomandi.
Séu einhverjir Ískýr­notendur sem ekki hafa fengið könnunina í
tölvupósti vinsamlegast látið okkur vita með því að senda tölvupóst á
geh@bondi.is eða hringja í Gunnfríði 560300.
Nautgriparæktarráðunautar
Fósturdauði hjá gemlingum
veldur gríðarlegum skaða