Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 100

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 149S
Gísli Gunnarsson
Um hrun mannfjölda
og margföldun hans
Með sérstakri hliðsjón af dánartíðni í pestardauða og hungurdauða og
muninum þar á milli, svo og endurheimtuna í kjölfar slíkra óskapnaða
Hér verður fjallað um nokkur almenn
sannindi um manndauða og fólksfjölgun.
I þvi samhengi verður kannað sérstaklega
mannfall í stórubólu 1707—1708 og
móðuharðindunum 1783—1785 og það
borið saman, einkum þá aldurssamsetning
látinna. Einnig verður fólksfjöldaþróun í
kjölfar þessara tveggja atburða sérstaklega
könnuð. Með þessari samanburðarrann-
sókn verður reynt að giska á fólksfjölda-
þróun á Islandi í kjölfar svartadauða 1402.
Enn fremur verður reynt að geta þess til
hverjar voru smitunarleiðir svartadauða
bakteríunnar með samanburði við al-
mennt hegðunarmynstur slíkra lífvera. En
deilur um smitunarleiðir hafa verið at-
hyglisverð þrætubókarlist í hópi sagn-
fræðinga síðustu misserin og styðjast
meistarar þar við valdar sögulegar heirn-
ildir í bland við eigið hyggjuvit; einnig að
hluta til við nokkra áratuga gamlar niður-
stöður merkra raunvísindamanna. Ekki
getur hann hafnað þeirri freistingu að
koma með fralag í deilu þessa.
Grein þessi er byggð á fyrirlestri sem
höfundur hélt á ráðstefnu sagnfræðinema
um svartadauða 8. mars 1997.' Efnið er
að miklu leyti það sama og var í fyrirlestr-
inurn en orðfærið er annað.
Almennar og (hugsanlega)
algildar reglur um fólksfjölda
Fólksfjöldi í landi hverju breytist eftir því
hve margir deyja, hve margir fæðast og hver
er munur aðfluttra og brottfluttra. Undan-
farna áratugi hefur tiltekin kenning verið
alls ráðandi um það á hvern hátt fólksfjöldi
hefur breyst í tímans rás. Kenningin er oft
nefnd regla og talin vera algild: Frjósemi
hafi á öldum áður verið stöðug en dánar-
tíðnin hafi verið breytileg. Dánartíðnin en
ekki frjósemin hafi því ákvarðað stærð
fólksfjöldans hveiju sinni. I „fólksfjöldabylt-
ingunni miklu“,2 sem átti sér stað í Evrópu
á 18. og 19. öld (og víðast hvar utan Evr-
ópu á þessari öld) lækkaði dánartíðnin stór-
um en frjósemin stóð í stað. Þá fjölgaði
fólki mjög. Eftir nokkurn tíma fór fijósem-
in einnig að minnka uns tölur fæddra og
dáinna fóru að nálgast hvor aðra.
En þessi almenna kenning er sannarlega
ekki algild eins og fólksfjöldatölur frá Is-
landi á 18. öld sýna glöggt. Þar var frjó-
semi mjög breytileg eftir tímabilum. Eng-
in ástæða er til að ætla að ástandið hafi
verið öðruvísi á öldum fyrr. Alltaf eftir
fólksfjöldahrun, sakir stóraukinnar dánar-
tíðni, jókst frjósemi miðað við það sem
var fyrir hrunið, þó misjafnt eftir því
hvort hrunið stafaði af sjúkdómum eða
hungursneyð. Tveir þættir réðu þannig
fólksfjölda á íslandi fyrr á tímum: Dánar-
tiðni og frjósemi. (Fjöldi aðfluttra eða
brottfluttra var óverulegur uns kom að
Ameríkuferðum á seinni hluta 19. aldar).
Giftingartíðnin réði frjóseminni. Þegar
ráðandi öflum þótti of lítið af fólki í land-
inu, var fleirunr leyft að giftast. Þegar
hvorki skorti vinnuhjú né leiguliða var
reynt að hindra svonefndar „öreigagift-
ingar“ eftir besta máta. Reglan var: Jarð-
næði = giftingar = barneignir. An jarð-
næðis áttu giftingar ekki að eiga sér stað.
Giftingar voru forsenda skilgetinna (lög-
legra) barneigna. Mikill fjöldi ógiftra
vinnuhjúa ásamt takmörkuðu jarðnæði
gerðu þennan sveigjanleika í frjósemi
mögulegan.
Árið 1760 þótti of lítið af fólki í land-
inu enda var þá mannfall af harðindum
nýafstaðið.Var því ákveðið að hvetja fólk
með skattfríðindum til að giftast. Árið
1771 þótti sumum giftingar fátæks fólks
rnjög hafa keyrt úr hófi og var lagt til að
hömlur yrðu á þær settar.
Hannes Finnsson biskup (1739-1796)
orðaði þessa reglu um breytileikann í
frjósemi og giftingartíðni íslendinga
þannig í riti sem hann mun hafa samið
um 1782: „Frá 1758 til 1779 [hafe
Fólked] í Landenu sifelldlega vered ad
fi[öl]ga, geck þó bólann 1762—1767 ...
þau fyrre árenn fiölgade Fólked ódara
enn þau seirne ... ad epter ad öll býle
voru upptekenn, fæckudu giptingar, so
sem þad er einsætt, ad giptin^a og Fólks
Fiölgan er epter atvinnunne."
í töflu 1 sjáum við almenna reglu um
fólksfjölgun. Hún sýnir hve mörg ár það
tekur tiltekinn hóp fólks að tvöfaldast og
þar með að margfaldast miðað við ákvena
árlega fjölgun. 1% árleg fjölgun merkir
tvöföldun á 70 árum og á þessum reikni-
grunni má reikna ýmsa fjölgunarmögu-
leika. Eins og sjá má í töflu 2 hefur Is-
lendingum fjölgað um 1—2% á 20. öld-
inni. Með slíkri fjölgun á 19. öld hefði Is-
lendingum fjölgað um 270% á öldinni
líkt og gerðist í Danmörku og Færeyjum
á þessum tírna; í staðinn Qölgaði Islend-
ingum þá um 64%. 2-3% árleg fólksfjölg-
un hefur verið venjan í löndum þriðja
heimsins svonefnda, undanfarna áratugi.
Breytileikinn í mannfjöldaþróun er sem
sagt mikill. Afkomendur um 10 þúsund
franskra innflytjenda til Kanada á 17. öld
eru nú um 10 milljónir. Ibúar Finnlands
voru um 400 þúsund árið 1750 en voru
um 5 milljónir árið 1950.
Tafla 1. Almenn regla um fólks-
fjölgun. Tvöföldun
Fjölgun fólksfjöldans
árlega. í árafjölda.
0,5% > 140
1,0% > 70
1,5% > 47
2,0% > 35
98 SAGNIR