Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 82

flóarinnar í að dreifa pestarbakteríunni.
Gratz og Brown skipa henni í hóp með
öflugum smitferjum (effective vector
species) þótt til dæmis Beaver o. fl. telji
hana ekki hafa gegnt veigamiklu hlutverki
í að dreifa pestarsmiti við náttúrleg skil-
3K
yrði.
Um nagdýraflær á íslandi að
fornu og nýju
N. fasciatus, sem oft hefur verið nefnd
norræna rottufló, er algeng bæði á
hagamúsum og húsamúsum á Islandi í
dag. Auk jæss hefur hún alloft fundist á
brúnrottu. Ekki er vitað til að leitað hafi
verið að flónr á svartrottum hér á landi
enn sem komið er.
Fjölmörg dæmi eru um að N. fasciatus
leiti einnig á fólk, einkum þar sem nagdýr
hafa haft hreiður sin undir gólfum í
mannabústöðunr og flærnar hafa komist
Svartrotta (Rattus rattus).
upp í íbúðir.4 l>að er vel þekkt að þegar
veiðikettir klófesta fugla eða nagdýr flytja
flær fórnardýranna sig iðulega yfir á kett-
ina sem síðan bera flærnar inn í manna-
bústaði. Fyrir skömmu staðfesti höfundur
að köttur sem drap rnikið af haganrúsum
á sveitabæ í Þingeyjarsýslu hafði borið
rottuflær inn í hús þar sem þær síðan
lögðust á heimilismenn.
Sýkingartilraunir hafa leitt í ljós að N.
fasciatus er yfirleitt talin vera nokkuð öfl-
42
ug smitferja pestarbakteríunnar. Suð-
ræna rottuflóin X. cheopis er þó talin vera
um fjórfalt öflugri smitferja. Þótt N.
fasciatus virðist í dag vera algengt nagdýra-
sníkjudýr á Islandi og vitað sé að hún leiti
af og til á nrenn, er ekki vitað hvenær
hún barst fýrst til landsins. Flugsanlegt er
að hún hafi borist hingað með músum
þegar á landnámsöld en þó er allt eins lík-
legt að hún hafi ekki borist til landsins
fýrr en á seinni öldum. Ekki er því unnt
að fullyrða að N.fasciatus hafi getað verið
smitfeija pestarinnar á Islandi á 15. öld en
ekki er heldur hægt að útiloka að svo hafi
verið.
C. a. agyrtes er hér algeng á hagamúsum
um land allt og hefur auk þess fundist á
brúnrottu. Að tegundin skuli ekki enn
hafa fundist á húsamús endurspeglar lík-
lega einungis þá staðreynd að óverulegar
rannsóknir hafa hingað til verið fram-
kvæmdar á íslensku flóafanunni.
Liklegt er að C. a. agyrtes hafi borist til
landsins með músum strax á landnámsöld.
Eins og áður hefur verið getið hafa ekki
fundist heimildir um hvort, eða hversu
öflug tegundin er sem smitferja pestar-
innar. Því skal ekki að svo komnu rnáli
fullyrt um þátt hennar í dreifmgu pestar-
innar á 15. öld.
Mýs og rottur hafa þráfaldlega verið
fluttar til landsins í gegnurn aldirnar. Þótt
hér hafi ekki verið staðfestar nema tvær
tegundir nagdýraflóa er ekki loku fyrir
það skotið að enn aðrar tegundir gætu
hafa lifað hér á 15. öld, flær sem ef til vill
gátu skipt einhverju máli í faraldsfræði
pestarinnar.
Um þolmörk pestarbakteríunnar
Olsen gefur ágætt yfirlit um helstu
möguleikana á því hvar, hvernig og
hversu lengi pestarbakterían getur lifað í
umhverfmu. Lítum nánar á nokkra þess-
ara möguleika:
1. Pestarbakterían þolir illa þurrk og sól-
arljós.
2. Hún getur lifað umlukin lífrænum efn-
um mánuðum saman. I hráka getur hún
lifað í 3 mánuði.
3. Getur lifað í flóarskít
við herbergishita í 5
vikur og í jarðvegi í
allt að 8 vikur.
4. Getur lifað niðri í
jarðgöngum og í
bælum nagdýra þar
sem kalt er í allt að
11 mánuði.
5. Lifir í sýktum flóm
sem sjálfar geta lifað
vikum saman. Lifir
einnig langtímum saman i mörgum
öðrum tegundum skordýra.
6. Er að staðaldri í heilbrigðunr smitber-
um úr ýmsum hópum nagdýra.
Niðurlag
Itrekað hefur verið undirstrikað í þessari
samantekt að smitleiðir og faraldsfræði
pestarbakteríunnar er flókin. Hvort far-
aldrar í mönnum ganga sem kýlapest,
jöfnum höndum sem kýlapest og lungna-
pest eða eingöngu sem lungnapest er ekki
einungis nátengt snritferjunum sem lifa á
viðkomandi svæðum, einkum þó flóm og
nagdýrum, heldur einnig veðurfari og
margvíslegum öðrum umhverfisþáttum
ogjafnvel siðvenjum mannlegs samfélags.
Lítum betur á einn þessara umhverfis-
þátta. Veðurskilyrði, einkum hitastig og
raki, geta ein sér haft veruleg áhrif á varð-
veislutíma smits í umhverfinu. Þar sem
kalt er og rakt lengist líftími pestarbakterí-
unnar til muna, til dæmis ef hún er
umlukin hráka eða einhvegum öðrum líf-
rænum efnum. Kuldi hægir líka á lík-
amsstarfsemi flóa og lengir líf þeirra rétt
eins og annarra lífvera sem ekki hafa jafn-
heitt blóð. Þess vegna geta til dæmis
manna- eða nagdýraflær, sem smituðust af
fólki á heimilum þar sem lungnapest gekk
yfir og lagði alla heimilismenn í valinn,
einn á eftir öðrum þar til allir voru látnir,
komið af stað kýlapestarfaraldri sem síðar
getur svo þróast áfram yfir í lungna-
pestarfaraldur. Ekki er erfitt að ímynda sér
að aðstæður sem þessar hafi ríkt í torfbæj-
um þjóðarinnar á 15. öld, þar sem lungna-
pest hafði lagt heimilismenn að velli.
Siðvenjur mannlegs samfélags, eins og
þegar menn koma saman til að fjarlægja
lík látinna og grafa, gátu einnig skipt máli.
Þá gátu menn hvort senr er smitast af lif-
andi bakteríum við úðasmit frá sýktum
einstaklingum eða af bakteríum sem þyrl-
uðust upp í umhverfinu og í framhaldi af
því fengið lungnapest eða þá að þeir
fengu kýlapest eftir að hafa verið stungnir
af soltnum, smituðum flóm sem ekki
höfðu fengið nær-
ingu eftir að allir
voru látnir á heirn-
ilinu. Ekki má held-
ur gleyma því að
verulegar líkur voru
á því að mýs, sem
væntanlega voru til
staðar í íslenskum
torfbæjum eða í
næsta nágrenni
þeirra á 15. öld,
gætu einnig smitast
af pest. Sjúkdómurinn gæti síðan hugsan-
lega hafa gengið í músastofninum, jafnvel
svo mánuðum skipti, og síðan orðið upp-
spretta nýrra sjúkdómstilfella í mönnum.
„Mýs og rottur hafa þrá-
faldlega verið fluttartil
landsins í gegnum aldirnar.
Þótt hér hafi ekki verið
staðfestar nema tvær teg-
undir nagdýraflóa er ekki
loku fyrir það skotið að enn
aðrar tegundir gætu hafa
lifað hér á 15. öld ..."
80 SAGNIR.