Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 107

sunnan, ef til vill á flestum jörðum 20
hdr. og stærri. Svo virðist sem tvíbýli séu
enn á flestum jörðum 30 hdr. og stærri í
Skagafirði eftir svartadauða á 15. öld, ef
ráða má af fjölda kúgildaleigna á þessum
jörðum. Að minnsta kosti virðist rekstur á
þessum býlum hafa verið mun umfangs-
meiri á 15. öld en síðar, eftir pláguna síð-
ari, af leigukúgildafjölda að dæma.
Athyglisvert er að rekstur á höfuðból-
um minnkar ekki neitt við svartadauða,
hann vex fremur en hitt. Fjölmargar
heimildir geta um stórrekstur á höfuðból-
um á 15. öld og framan af þeirri 16.
Astandið í Urðasókn um 1430 er dramat-
ískt, þar voru 10 af 17 lögbýlum í auðn,
en höfuðbólið Urðir var ekki í eyði. Þar
bjuggu Urðamenn, ein helsta höfðingja-
ætt Norðanlands og hefur búið varla ver-
ið smátt í sniðum.
Heiinildir um þurrabúðabyggð benda
ekki til vaxandi fiskveiða eftir svarta-
dauða, þvert á móti. Helst er t.d. að ráða
af sóknaskrá Jóns Vilhjálmssonar Hóla-
biskups 1429 að þrír helstu útgerðar-
staðir norðanlands á 13. og 14. öld,
Grímsey, Hrísey og Flatey á Skjálfanda,
séu í eyði. Þar eru engir prestar og um
1447 var engin byggð í Grímsey. Um
1462 virðist þó vera kominn þar prestur,
sem og í Hrísey.
Frá lokum 15. aldar, sennilega frá 1493,
eru til svokallaðir Stefánsmáldagar, þar
sem meðal annars eru ntáldagar fyrir
Austurland. Virðast þeir gefa vísbend-
ingu um ástand byggðar á Austurlandi rétt
fyrir pláguna síðari. Þeir eru merkilegir
vegna þess að fjöldi lögbýla er ekki hefð-
bundinn, heldur um 15% minni en bæði
á 14. og 17. öld. Byggð hefur því ekki
verið búin að ná sér á Austurlandi um
það leyti eftir svartadauða.
Plágan síðari
Beinar heimildir um byggð eftir pláguna
síðari sýna, eins og búast má við, mikla
eyðibyggð, en þær eru að ýmsu leyti tæt-
ingslegar og leyfa ekki jafn gott yfirlit og
heimildir frá því um 1430-50. Nefna má
skrá um byggðir á nokkrum sjávarjörðum
á Rauðasandi og við Patreksfjörð frá því
20
skömmu eftir 1500, sem voru mjög fá-
byggðar, t.d. miðað við manntalið 1703.
Þriðjungur jarða Þingeyraklausturs lá í
eyði um 1525, margar jarðir í Skagafirði
sem voru i byggð um 1450 lágu í eyði um
svipað leyti. Frá Suðurlandi eru athyglis-
verðar upplýsingar frá því skömmu eftir
1500. Þá lágu jafnvel stórbýli miðsveitis í
eyði. Um miðja 16. öld stóð byggð á
Suðurlandi enn höllum fæti í mörgum
sóknum, t.d. í Villingaholts- og Hraun-
gerðissókn í Flóa. I Hraungerðissókn voru
11 lögbýli 1553 en 17 1397.Nokkru síðar
var aðeins ein af hjáleigum Krísuvíkur í
byggð auk Krísuvíkur sjálfrar. Venjulega
voru þar um 7-10 hjáleigur í byggð, og
voru sérstök sókn, en skömmu eftir 1560
er þessi sókn lögð niður og undir kirkju í
Selvogi. Ljóst er af jarðaskrám frá
1550-1570 að byggð hefur þá mjög lítið
verið farin að ná sér norðan lands, inn-
sveitir eins og innri hlutar Skíðadals og
Hörgárdals lágu að mestu í eyði."
Eftir pláguna síðari breyta jarðeigendur
um stefnu. Þeir leggja nú mikla áherslu á
að halda sem flestum jörðum i byggð,
minna máli virðist skipta þótt reksturinn
sé lítill miðað við það sem áður var. Jón
Arason Hólabiskup stærir sig t.d. af því að
hafa byggt upp nær allar jarðir Hólastóls,
en það stærilæti verður innantómt þegar
litið er á tölur um rekstur jarða Hólastóls
um 1550. Kúgildum fækkar ntjög frá
15. öld og landskuld er mun lægri. Skaga-
§örður, og raunar allt Norður- ogVestur-
land, hefur verið mjög vannýttur til land-
búnaðar um það leyti miðað við það sem
áður var. Nefna má að bændur í Húna-
vatnssýslu neituðu, vegna lambafæðar og
nógs haglendis á láglendi, að reka fé á
hefðbundna afrétti á Eyvindastaðaheiði.
Stóð í þrasi milli bænda og landeigenda
um það alla 16. öld og fram yfir 1600.
Landeigendur fengu nefnilega toll af
hverju lambi sem rekið var á fjall.
Heildarmyndin er sú að þurrabúða-
byggð og hjáleigubyggð lét mjög á sjá við
pestir 15. aldar, sennilega fór stærstur hluti
þurrabúðahverfa og rnikill meirihluti hjá-
leigna í auðn.Tví- eða fjölbýlum, sérstak-
lega norðanlands, virðist fækka mjög mik-
ið eftir pláguna síðari. Lögbýlum fækkar
varanlega um 8-9%, og um skeið á 15. öld
virðast allt að 35% lögbýla á einstökum
svæðurn leggjast í auðn. Höfuðból lögðust
hins vegar ekki í auðn í jafn miklum mæli
og ekki dró úr rekstri á þeirn.
Tilvísanir
1 Ritgerð Björns er óútgefin, en er til sem fjölrit á Háskólabókasafni, Björn Teitsson,
„Bosetning i Suður-Þingeyjarsýsla 1300-1600“ (Reykjavík, 1978).
2 Arni Daníel Júlíusson, Betider i pestens tid. Landbrng, godsdrift og social konjlikt i sen-
middelalderens islandske bondesamfund. Ph.d. ritgerð við Kaupmannahafnarháskóla
1996.
3 Islenskt fornbréfasafn sem hefir inni að lialda bréf og gjörnínga, dóma og máldaga, og aðrar
skrár cr sncrta Island eða islenska menn IV (Kaupmannahöfn, 1857-1972), bls. 683 og
áfram.
4 Islensktfornbréfasafn IV, bls. 154.
5 íslensktfornbréfasafti III, bls. 324.
^ íslensktfornbréfasafnV, bls. 160-162.
7 IslensktfornbréfasafnV, bls. 35-44.
8 íslensktfornbréfasafn III, bls. 407-411.
9 íslcnskt fornbréfasafti IV, bls. 464—468,510-514.
10 Skv. Birni Lárussyni, The Old Icelandic Lattd Registers (Lundi, 1967).
11 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 683-694, 699-702,710-711. - ísletiskt fornbréfasafn'V, bls.
35-44.
12 Heimildir um ýmsar hjáleigur í heimildum 14. aldar eru teknar saman í töflu 3.8. í
Bonder i pestens tid.
13 Sjá t.d. Ögmundur Helgason, „Bæjarnöfn og byggð á Hryggjadal ogVíðidal í
Skagafjarðarsýslu." Saga VII (1969).- Guðrún Sveinbjarnardóttir, FarmAbandon-
ment iti MedievaI and Post-Medieval Iceland.Att Intcrdisciplinary Study (Oxford, 1992).
14 Sjá umfjöllun á bls. 89-94 í Bondcr i pestens tid.
15 íslenskt fornbréfasaftt IV, bls. 700-702. - ísletiskt forttbréfasafti IX, bls. 320-321. - ís-
lensktfornbréfasafn XII, bls. 141.
16 Sjá töflu 4.10 og appendiks 6 í Bottder i pestens tid.
17 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 382.
18 íslenskt fornbréfasafn IV, bls. 710.
19 Islenskt fornbréfasafttVll, bls. 14 og áfram.
20 íslensktfornbréfasafnVlU, bls. 266-269.
21 íslensktfornbréfasafn IX, bls. 314.
22 íslensktfornbréfasafn IX, bls. 106-107.
23 íslensktfornbréfasafn IV, bls. 39-83. - íslensktfornbréfasafn XII, bls. 650-666.
24 íslenskt forttbréfasafn XIV, bls. 158-159.
25 íslettskt fornbréfasafn XIV, bls. 342 og áfram.
26 íslensktforttbréfasafn XII, bls. 858 og áfram.
27 íslensktforttbréfasafttVU, bls. 559-560. - ísletisktfornbréfasafnVU, bls. 814. - íslenskt
fornbréfasafn X, bls. 72.
SAGNIR 105