Fréttablaðið - 07.12.2013, Síða 46

7. desember 2013 LAUGARDAGUR| HELGIN | 46
Karólína Lárusdóttir
Höfundur: Aðalsteinn Ingólfsson
Útgáfa: JPV útgáfa
Fjöldi síðna: 328 bls.
Ekki verður hjá því kom-ist að fjalla stuttlega um uppruna og uppeldi Karólínu, svo mjög sem þetta tvennt er samofið því sem gerist í myndlist
hennar. Móðurafi hennar var hinn
víðkunni og stórbrotni Jóhannes
Jósefsson, ungmennafélagsfröm-
uður, glímukappi, skemmtikraft-
ur og athafnamaður, en minnis-
varði hans, Hótel Borg, var hluti
af þeirri ævintýraveröld sem
Karólína og Hildur systir henn-
ar fengu hlutdeild í langt fram á
unglingsár. Meðan Jóhannes hélt
heilsu var hann óskorað höfuð fjöl-
skyldu sinnar og máttu aðrir fjöl-
skyldumeðlimir sitja og standa
eins og hann sagði fyrir um. Hann
var einnig sú ímynd karlmennsk-
unnar sem dætur hans og dóttur-
dætur lögðu til grundvallar í sam-
skiptum sínum við sterkara kynið;
ekki komu ýkja margir karlmenn
vel út úr þeim samanburði. Ekki er
ólíklegt að svartklæddur ættfaðir-
inn, sitjandi samanrekinn og þegj-
andalegur í dagstofunni á Hótel
Borg með hunda sína og byssur
allt um kring og neftóbakspontu í
hendinni, sé ein helsta fyrirmynd
þungbrýndu stútungskarlanna sem
víða koma fyrir í myndum Karól-
ínu. Með einni saman nærveru
sinni verða þeir aflmiðja hverrar
frásagnar.
Amma listakonunnar og nafna,
Karólína Guðlaugsdóttir, var stór
í lund, engu síður en eiginmaður
hennar, en frábrugðin honum að
öðru leyti. Hún var sænsk í móð-
urættina, af stórri og velmeg-
andi embættismannafjölskyldu
– Jóhannes var af fátæku fólki –
og fékk að ganga menntaveginn,
auk þess sem þær systur (þar á
meðal var Soffía Guðlaugsdótt-
ir leikkona) fengu kennslu bæði
í hannyrðum og tónlist. Með list-
fengi sínu og óhefðbundnum fram-
gangsmáta hafði hún meiri áhrif á
nöfnu sína en nokkur annar í fjöl-
skyldunni. Á efri árum klæddi hún
sig eftir eigin höfði, sótti einung-
is þær samkomur sem hún hafði
áhuga á, las erlendar bækur á
mörgum tungumálum, og það sem
var kannski mest um vert, skap-
aði barnabörnum sínum griðastað
þegar naprir vindar blésu um þau.
Um hana segir Karólína: „Ég bý
enn í dag að áhrifum sem návist
hennar og lífsmáti hafði á mig.“
Amma Karólína var einnig helsti
bakhjarl nöfnu sinnar á námsárun-
um í Bretlandi, greiddi fyrir hana
uppihald og helstu útgjöld, meðal
annars opnaði hún reikning fyrir
hana hjá Rowney-fyrirtækinu í
Lundúnum og mátti listaspíran
taka út liti, striga og pappír eftir
þörfum. Sennilega er amma Kar-
ólína helsta fyrirmyndin að mörg-
um kvenskörungunum í myndum
listakonunnar. Í sínum himinbláu
eða eldrauðu drögtum eða kápum
taka þær af skarið alls staðar þar
sem þess er þörf og kæra sig koll-
óttar um afleiðingarnar.
Hafi amma Karólína verið upp-
rennandi listakonunni birtingar-
mynd frjálsræðis og sköpunar-
gleði, var föðuramma hennar,
Ingigerður Eyjólfsdóttir frá Ísa-
firði, fulltrúi samkvæmis- og
félagslífsins sem reykvísk borg-
arastétt hafði tileinkað sér og son-
ardóttir hennar fjallar um í ótal-
mörgum verkum sínum. Að sögn
Karólínu var amma hennar „mikil
samkvæmiskona, eldrauðhærð og
kát … og naut sín aldrei betur en í
stórum veislum.“ Hins vegar voru
veislur hennar ævinlega haldnar
af sama tilefni, veislugestir voru
þeir sömu frá ári til árs og mat-
seðillinn sá sami: „Tómatsúpa með
slettu af þeyttum rjóma, hamborg-
arhryggur, ís í eftirrétt og kampa-
vín fyrir fullorðna fólkið.“ Sömu-
leiðis voru allar afmælisveislur á
æskuheimili Karólínu í ákaflega
föstum skorðum, með tilheyr-
andi boðum og bönnum. Um þessa
félagslegu hringekju segir lista-
konan:
„Þetta var eins og sunnudags-
leikrit þar sem allir kunnu hlut-
verkin sín og ég hygg að sama leik-
rit hafi verið á fjölunum á mörgum
heimilum þótt það væri ekki með
viðhafnarsviðsbúnaði eins og hjá
mínu fólki.“
Myndir Karólínu eru framar
öðru sviðsetningar mannlegra
samskipta, eins konar upphafin
„sunnudagsleikrit“.
En leiksýningin var ekki ein-
asta innbyggð í daglegt líf Karól-
ínu og fjölskyldu hennar, eins og
svo margra annarra borgaralegra
fjölskyldna á þessu tímabili, held-
ur var veldi Jóhannesar afa henn-
ar, og þar með bæði virðingar-
sess hans og velmegun, beinlínis
grundvallað á dramatískum upp-
færslum – „show business“. Fyrri
hluta ævi sinnar starfaði Jóhann-
es víða um heim með umflakk-
andi sýningarhópum, meðal ann-
ars ameríska Barnums & Baileys
sirkusnum og sjálfum Houdini, þar
sem hann setti á svið aflraunir og
sýningar á íslenskri eða grísk-róm-
verskri glímu, auk þess sem hann
tók þátt í margháttuðu sjónar-
spili um kúreka og indjána sem þá
var í tísku. Uppsafnaðan afrakst-
ur þessara skemmtana, 500.000
íslenskar krónur, hafði Jóhannes
með sér til landsins seint á þriðja
áratugnum og lagði í hótelbygg-
ingu sína.
Fjölskylda Jóhannesar tók
virkan þátt í þessum sirkusupp-
færslum; Karólína kona hans
hafði umsjón með sviðsmyndum og
búningum, og þegar dætur þeirra
uxu úr grasi fengu þær að troða
upp sem þokkagyðjur eða fjað-
urprýddar indjánameyjar. Heim-
komnar höfðu þær systur metnað
til frekari frama í leikhúsi, tóku
að sér dansstjórn og danskennslu
fyrir revíu sem Leikfélag Reykja-
víkur setti upp á árunum 1931–32,
og unnu síðan fyrir föður sinn sem
eins konar skemmtanastjórar á
Hótel Borg á fjórða áratugnum. En
vísast hefur skemmtana- og leik-
húslíf í Reykjavík á árunum milli
stríða verið helst til fábrotið fyrir
ungar heimskonur. Hekla Jóhann-
esdóttir Jósefsson hvarf til Banda-
ríkjanna, þar sem hún gekk að eiga
þarlendan auðmann og setti upp
dansskóla, en Daisy, móðir Karól-
ínu, lagði listrænan metnað sinn á
hilluna og giftist inn í eina auðug-
ustu fjölskyldu Reykjavíkur, Lár-
usi syni Lúðvíks Lárussonar sem
oftast var kenndur við glæsilega
skóverslun sína í Bankastræti.
Lúðvík föðurafa sínum kynntist
Karólína ekki, hann lést nokkrum
árum áður en hún fæddist.
Í ljósi þessara beinu tengsla
Jóhannesar og fjölskyldu hans við
sjónleiki, í víðasta skilningi, er
ekki að undra þótt listrænn lauk-
ur þessarar ættar hafi sterka til-
hneigingu til að túlka mannlega
breytni sem dramatískar upp-
ákomur þar sem allt getur gerst. Í
ofanálag er hugmyndin um „leik-
sýninguna“ eitt af leiðarstefjunum
í myndveröld Karólínu. „Allir vilja
vera á sviðinu“ heitir mynd eftir
listakonuna, ein af fjölmörgum
tilbrigðum hennar um þetta stef.
Einhvers staðar uppi í íslenskri
sveit hafa menn reist voldugt svið,
sem stundum minnir óþægilega á
aftökupall. Upp á það klifra nær-
staddir til að fá útrás fyrir lista-
mannsdrauma sína: klumsa söng-
kvartettar, gildvaxnar dansmeyjar
og harmóníkkuleikarar að sligast
undan hljóðfæri sínu. Svo eru þeir
sem standa aðgerðalausir og bíða
átekta, eins og ráðvilltir statistar
í verki eftir Beckett eða Ionesco.
Allt í kringum þetta fólk er svo
náttúran, víðáttumikil, gjafmild
og fögur. En enginn virðist taka
eftir henni.
Í myndum Karólínu þarf ekki
leiksvið til að vekja sýni- og tján-
ingarþörfina með mannfólkinu.
Snemma á ferli sínum málar hún
mynd sem hún kallar Kona mont-
ar sig. Þar sjáum við uppáklædda
konu í heimsókn uppi í sveit; fær
hún skyndilega þá köllun að klifra
upp á grindverk. Þar stendur hún
keik á öðrum fæti, heldur á skóm
sínum hvorum í sinni hendi og
baðar út handleggjum sem væri
hún þaulvanur línudansari. Í
námunda við hana stendur fylgd-
arlið hennar og fylgist með til-
burðunum, ekki nema í meðal-
lagi forviða á þessari háttsemi.
Í skógarferð tekur einhver upp
nikkuna og þá er stutt í dansinn,
píanógarmur í reiðileysi dregur að
sér heilan karlakór, fiðla í réttum
höndum fær fyrrverandi ballerínu
til að rifja upp fyrstu posisjón.
Stundum er löngun allt sem þarf;
í hverri myndinni á fætur annarri
grípa karlar konur sínar fyrir-
varalaust og hefja dans, ýmist úti
á engjum, inni í skógi eða niðri í
fjöru, án þess að hljóðfæri komi
við sögu.
En kannski er réttara að tala um
brýna þörf fremur en löngun. Þótt
sýn Karólínu á þessar uppákom-
ur einkennist yfirleitt af góðlát-
legri kímni, er skyndileg og til-
efnislaus tjáningin sem við sjáum
í þessum myndum undarlega gleði-
snauð, eins og afleiðing af lang-
varandi bælingu drauma og vona.
Í viðtölum hefur listakonan oft-
lega ýjað að því að þessar mynd-
ir séu einhvers konar portrett af
íslenskri þjóðarsál á því tímabili
sem listakonan þekkti hana gerst.
Um leið er ástæða til að ætla að
alvöruþungi og angurværð þess-
ara verka, og raunar flestra verka
listakonunnar í seinni tíð, endur-
spegli í einhverjum mæli lævi
blandið andrúmsloftið sem hún
upplifði á unglingsárum sínum
bæði í ævintýrakastala afa
Jóhannesar og ömmu Karólínu og
á heimili foreldra sinna á Haga-
melnum.
Þetta var eins og
sunnudagsleikrit þar sem
allir kunnu hlutverkin sín
og ég hygg að sama leikrit
hafi verið á fjölunum á
mörgum heimilum þótt
það væri ekki með við-
hafnarsviðsbúnaði eins og
hjá mínu fólki.
Allir vilja vera á sviðinu
Í nýútkominni listaverkabók um Karólínu Lárusdóttur skrifar Aðalsteinn Ingólfsson ítarlega grein um ævi og listþróun
listakonunnar, en bókin geymir auk þess 146 litmyndir af verkum Karólínu og fjölda ljósmynda úr fjölskyldualbúmi hennar.
GÓÐAN DAGINN Olía á striga frá 2004.
TRÖLLVAXIN SÖNGKONA Olía á striga eftir Karólínu Lárusdóttur frá 1996.