Læknablaðið - 15.01.2000, Blaðsíða 74

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐASAFN LÆKNA 118
Lobus og krabbi
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@rsp.is
Lappi er eitt af þeim orðum, sem sumir læknar vilja
nota sem líffærafræðiheiti, en undirritaður hefur aldrei
getað vanist. íslensk orðabók Máls og menningar gef-
ur val á nokkrum almennum merkingum: 1. bót.
2. hundur (köttur) með hvítar tœr. 3. eins konar hopp-
dans. 4. líttunnin kópía afljósmynd. Líffærafræðiheit-
in frá 1995 nota íslenska heitið blaö um lobus og bleðill
um lobulus. en heitið lappi finnst þar ekki. Alþjóðleg
líffæraheiti Jóns Steffensen frá 1956 birta heitin blað
fdeild] fyrir lobus og snepill eða bleðil fhverfi] fyrir
lobulus. Vera má að finna megi betri heiti en blað og
bleðill, en lappi er ekki meðal þeirra. Hjákátlegt þótti
undirrituðum til dæmis að heyra heitið framlappa-
flogaveiki notað í virðulegum fyrirlestri um þá floga-
veiki sem talin er eiga uppruna í lobus anterior. Fyrir-
lesarinn var reyndar með glettniblik í auga þegar hann
lét þetta flakka og hefur sjálfsagt viljað ögra áheyrend-
um sínum eitthvað, hugsanlega til að finna betra heiti.
Erlenda heitið nefndi hann ekki, en vafalítið hefur það
verið frontal lobe epilepsy, og orðrétt þýðing íðorða-
safnsins á því mun vera ennisblaðsflogaveiki.
Krabbameinsheiti
Hrafn Tulinius, yfirlæknir hjá Krabbameinsfélaginu,
hafði samband til að koma á framfæri tveimur krabba-
meinsheitum og fá umræðu um þau. Bjarni Bjarnason,
læknir og fyrrum formaður Krabbameinsfélags Is-
lands, bjó á sínum tíma til íslensku heitin huldu-
krabbamein fyrir það krabbamein sem á ensku nefn-
ist occult carcinoma og lcynikrabbaincin fyrir það
sem nefnist latent carcinoina.
Krabbi, krabbamein
Áður en lengra er haldið vill undirritaður benda á að
heitið krabbi er mikið notað til að tákna illkynja æxli
og hefur náð góðri festu í talmálinu sem samheiti
„Alþýða kallar öll illkynjuð æxli krabbamein, en læknar greina á milli
margra nokkuð ólíkra tegunda. Hinar helstu eru: sarkmein og hið eiginlega
krabbamein.“
„Sarkmein (sarcoma) getur komið fyrir víðsvegar í líkamanum. Það er
myndað úr bandvef og frumum, er líkjast hvítum blóðögnum. Sarkmeinið
etur sig inn í holdvefinn í kring og er venjulega mjög illkynjað, ef það nær
nokkrum þroska."
„Hin eiginlegu krabbamein (carcinoma) eru mynduð úr húðþekju-frum-
um eða þekjufrumum slímhimnanna og geta þau komið fyrir því nær alstað-
ar í líkamanum. Þau byrja sem lítill hnútur, er smám saman vex. Eftir nokk-
urn tíma kemur sár á hnútinn, það stækkar og etur sig hægt og hægt dýpra og
dýpra.“
Hjúkrun sjúkra. Steingrímur Matthíasson, hjeraðslœknir á Akureyrí MCMXXlll.
fyrir illkynja æxli. Allur almenningur skilur nú hvað
við er átt þegar minnst er á brjóstakrabba, lungna-
krabba, magakrabba eða ristilkrabba. íslensk orðabók
Máls og menningar tilgreinir að krabbi sé: 1. krabba-
dýr; skjaldkrabbi, 2. krabbamein. 3. sérstakt stjörnu-
merki, krabbamerki. íslenska orðsifjabókin bendir á
skyldleika við orð í málum nálægra þjóða, krabbe
(danska), krabba (sænska), crabba (fornenska) og
krabbe (miðlágþýska). íslenska sögnin að krabba
merkir að skrifa illa; káfa, róta í, slá illa, óvandlega.
Krabbamein er formlegra heiti og er sennilega meira
notað í ritmáh. Upphaflega var gerð tilraun til þess
að takmarka notkun þess við illkynja æxli af þekju-
uppruna (sjá rammagrein), en það hefur ekki gengið
eftir.
Talið er að það að líkja meininu við krabbadýr sé
mjög gamalt og byggist á því að læknar fornaldar hafi
skoðað illkynja æxli í vefjum eða líffærum og séð þau
teygja frá sér ífarandi æxlistotur eins og krabbadýrin
teygja út limi sína. Krabbameini má einnig líkja við
krabbadýr á þann hátt að bæði séu þekkt að því að
grípa fast með griplimum sínum og sleppa síðan ekki
takinu. Latneska orðið cancer merkir krabbadýr, en
það hefur verið tekið óbreytt upp í ensku til að tákna
krabbamein. Heitið carcinoma er komið úr grísku
þar sem karkinos merkir.krabbi. I færeysku er notað
heitið krabbamein, í dönsku er heitið kræft og í
þýsku Krebs.
Occult carcinoma
Það fyrirbæri, sem Bjami Bjarnason vildi nefna
huldukrabbamein, skilgreinir Læknisfræðiorðabók
Stedmans svo: klínískt ógreint frumœxli, með greind-
um meinvörpum. Iðorðasafn lækna tilgreinir carci-
noma occulta, leynikrabbamein. Krabbamein sem ekki
er grunur um fyrr en meinvörp gera vart við sig. Latn-
eska lýsingarorðið occultus merkir falinn, dulinn,
leynilegur, óskynjanlegur, frátekinn eða lokaður, en
er í læknisfræði notað um það sem er falið, dulið,
ekki komið fram eða hefur ekki gefið sig til kynna.
Latent carcinoma
Hitt fyrirbærið, sem Bjarni vildi nefna leynikrabba-
mein, er ekki sérstaklega skilgreint í Læknisfræðiorða-
bók Stedmans, en þar er lýsingarorðið latent, ekki
augljós, blundandi, aðgerðarlaus en mögulega greinan-
legur. Iðorðasafn lækna birtir þýðingamar dulinn, hul-
inn, leyndur og Ensk-íslensk orðabók Arnar og Ör-
lygs: dulinn; hulinn; leyndur; óvirkur; laun-; laumu-.
Segja má því að latent carcinoma sé fullmyndað
krabbamein, sem ekki hefur gefið sig til kynna á neinn
hátt og ekki hefur gert neinn óskunda.
64 Læknablaðið 2000/86