Læknablaðið - 15.01.2004, Blaðsíða 25

FRÆÐIGREINAR / ÖRORKA
(17). í könnun á högum þeirra sem urðu öryrkjar á
íslandi árið 1997 reyndust 45,1% þátttakenda ein-
hvern tíma hafa verið atvinnulausir, þar af 35,2% á
undanfömum fimm árum (18). I Svíþjóð hefur stór
hluti öryrkja einnig verið atvinnulaus áður en sótt var
um örorkubætur (14). Atvinnuleysi hefur verið um-
talsvert á Islandi undanfarinn áratug og mun meira en
næstu fjóra áratugi þar á undan (8,19). Þetta ýtir stoð-
um undir þá ályktun að breyttar aðstæður á vinnu-
markaðnum eigi þátt í auknu algengi örorku.
Almannatryggingakerfið á Islandi er einna líkast
kerfunum á hinum Norðurlöndunum. Því er eðlilegt
að bera tíðni örorku hér saman við tölur þaðan. Þótt
algengi örorku hafi aukist mikið á íslandi á undan-
förnum sex árum þá er það enn talsvert lægra en í
Finnlandi, Noregi og Svíþjóð, en nokkru hærra en í
Danmörku (20-22). Vaxandi tíðni örorku í Noregi og
Svíþjóð hefur kallað á sérstakar aðgerðir í þessum
löndum, meðal annars með aukinni áherslu á starfs-
endurhæfingu og samvinnu almannatryggingakerfis-
ins við atvinnulífið (22, 23). Heilbrigðis- og trygg-
ingamálaráðherra hefur skipað starfshóp til að skoða
slíkar lausnir hér á landi.
Örorka á íslandi var í desember 2002 talsvert al-
gengari hjá konum en körlum. Þetta er í samræmi við
niðurstöður fyrri rannsókna á íslandi (6, 24, 25) og
tölur frá hinum Norðurlöndunum (20). Mesti munur-
inn á milli kynjanna var í Bolungarvík, þar sem ör-
orka var þrefalt algengari hjá konum en körlum, en
munurinn var einnig mikill í Sandgerði, Grindavík,
Reykjanesbæ og á Siglufirði. Þörf er á að kanna hvers
vegna örorka er algengari hjá konum en körlum.
í desember 1996 var örorka marktækt algengari
hjá báðum kynjum á höfuðborgarsvæðinu en utan
þess. I desember 2002 var algengi örorku hins vegar
orðið hærra á landsbyggðinni en höfuðborgarsvæð-
inu hjá konum. Við nánari skoðun á örorku í einstök-
um byggðarlögum reyndist örorka í desember 2002
algengust í þremur sveitarfélögum á Norðurlandi,
það er Akureyri, Siglufirði og Ólafsfirði. Þetta má
sennilega rekja til þess að á þessu landssvæði hefur
atvinnuleysi verið tiltölulega mikið (8,19). Fyrir gild-
istöku örorkumatsstaðals haustið 1999 átti að taka
tillit til félagslegra aðstæðna umsækjenda við örorku-
mat, þar á meðal aðstæðna í heimabyggð, en eftir
gildistöku staðalsins hefur einungis átt að taka tillit til
skertrar færni af völdum sjúkdóma eða fötlunar. Því
kemur á óvart að á milli áranna 1996 og 2002 hefur
orðið hlutfallsleg aukning á örorku á landsbyggðinni,
miðað við höfuðborgarsvæðið. Aukið atvinnuleysi
undanfarin ár á væntanlega sinn þátt í aukinni örorku
utan höfuðborgarsvæðisins, þar sem atvinnutækifæri
fyrir fólk með skerta starfsgetu eru ekki eins fjöl-
breytt á landsbyggðinni og á höfuðborgarsvæðinu.
Hlutfallslega meira er af yngri öryrkjum (yngri en
40 ára) og minna af eldri öryrkjum á Islandi en á hin-
um Norðurlöndunum (20-22). Þetta má rekja til þess
að í þessum löndum hafa örorkubætur beinlínis verið
notaðar til að rýma til á vinnumarkaði, en á íslandi
hefur atvinnuþátttaka í eldri aldurshópum verið
hærri en í þessum löndum (13). Á hinum Norður-
löndunum er nú verið að reyna að snúa þessari þróun
við og auka atvinnuþátttöku eldri aldurshópanna (20).
Ef horft er til fyrstu sjúkdómsgreiningar á örorku-
mati sem meginforsendu örorku, þá eru algengustu
forsendur örorku á íslandi í desember 2002 geðrask-
anir og stoðkerfisraskanir. Niðurstöður frá Noregi,
Svíþjóð og Stóra-Bretlandi eru sambærilegar (21,22,
26). Á Islandi hefur algengi örorku vegna geðraskana
aukist verulega hjá báðum kynjum frá því árið 1996
og geðraskanir eru algengasta orsök örorku. Því væri
vert að skoða örorku vegna geðraskana nánar.
Heimildir
1. Lög um almannatryggingar nr. 117/1993.
2. Baldursson H, Jóhannsson H. Nýr staðall fyrir örorkumat á
fslandi. Læknablaðið 1999; 85; 480-1.
3. Thorlacius S. Breytt fyrirkomulag örorkumats á fslandi og
starfræn endurhæfing á vegum Tryggingastofnunar ríkisins.
Læknablaðið 1999; 85: 481-3.
4. Thorlacius S, Stefánsson S, Jóhannsson H. Örorkumat fyrir og
eftir gildistöku örorkumatsstaðals. Læknablaðið 2001; 87:721-3.
5. Staðtölur almannatrygginga 2002. Tryggingastofnun ríkisins
2003: 47-8.
6. Thorlacius S, Stefánsson S, Ólafsson S. Umfang og einkenni
örorku á íslandi árið 1996. Læknablaðið 1998; 84: 629-35.
7. Intemational Statistical Classification of Diseases and Related
Health Problems. Tenth revision. World Health Organization,
Geneva, 1994.
8. Heimasíða Hagstofu íslands www.hagstofa.is
9. Bland M. An Introduction to Medical Statistics. Oxford Uni-
versity Press, 1995.
10. Anders Ahlbom. Biostatistik för epidemiologer. Lund.
Studentlitteraturen, 1990.
11. Thorlacius S, Stefánsson S, Ólafsson S, Rafnsson V. Breytingar
á algengi örorku á íslandi 1976-1996. Læknablaðið 2001; 87:
205-9.
12. Thorlacius S, Stefánsson SB, Ólafsson S, Rafnsson V. Changes
in the prevalence of disability pension in lceland 1976-1996.
Scand J Public Health 2002; 30:244-8.
13. Ólafsson S. íslenska leiðin. Almannatryggingar og velferð í
fjölþjóðlegum samanburði. Reykjavík: Tryggingastofnun rtkis-
ins - Háskólaútgáfan. 1999.
14. Selander J, Marnetoft SU, Ekholm J, Bergroth A. Unemploy-
ment among the long-term sick. Eur J Phys Med Rehabil 1996;
6:150-3.
15. Jónsdóttir GA, Ólafsson S. Atvinnulausir á íslandi 1993. Fé-
lagsvísindastofnun Háskóla íslands, 1993.
16. Marnetoft SU, Selander J, Bergroth A, Ekholm J. Unem-
ployed long-term sicklisted people in rural Jamtland com-
pared with circumstances in the city of Stockholm, Sweden.
Work 1998; 10:3-8.
17. Lidwall U, Thoursie PS. Sjukfránvaro och förtidspension - en
beskrivning och analys av utvecklingen under de senasta de-
cennierne. Riksförsákringsverket, Stokkhólmi, febrúar 2000.
18. Thorlacius S, Stefánsson SB, Jónsson FH, Ólafsson S. Social
circumstances of recipients of disability pension in Iceland.
Disability Medicine 2002; 2:141-6.
19. Hagskinna. Sögulegar hagtölur um ísland. Hagstofa íslands
1997.
20. Social Protection in the Nordic Countries 2000. Scope, expen-
diture and financing. Nordic Social-Statistical Committee, 8,
Copenhagen 2002.
21. Folketrygden - Nokkeltall 2002. Rikstrygdeverket, Ósló janú-
ar 2003.
22. Heimasíða Riksförsákringsverket, Stokkhólmi www.rfv.se
23. Heimasíða Tryggingastofnunar Noregs www.trygdeetaten.no
24. Guðnason S. Disability in Iceland. Reykjavík 1969.
25. Sæmundsson J. Orsakir örorku á íslandi. Árbók Trygginga-
stofnunar ríkisins 1943-1946. Reykjavík 1951.
26. Incapacity Benefit and Severe Disablement Allowance. Quar-
terly Summary Statistics. Department for Work and Pensions,
London nóvember 2002.
Læknablaðið 2004/90 25