Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 104
182
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hluta alheimsins, bæði að því er tekur til gerðar og tíma. Díalektiska
efnishyggjan leggur áherzlu á allsherjar samhengi og víxláorkan, en
jafnframt á mismun hlutanna og snögg umskipti.
Eínlshyggia
Heimspeki Hegels var heimspeki andstæðna og umskipta. En
Marx lét ekki þar staðar numið. Hann lét sér ekki nægja að blása
lífi í fjarræn og óhlutstæð hugtök hennar með hlutstæðum dæmum
úr náttúrunni og þjóðfélaginu, hann hafði fullkomin endaskipti á
henni. Marxisminn var frá byrjun reistur á efnislegum grunni, —
og er þar ekki um að ræða neina orðkróka eða smásmyglisrökræður
um eðli eða raunveruleika efnisisins. Það er heimspekilegt sjónar-
mið, sem lítur á hina tiltækilegu veröld, þann heim, sem við þekkjum
og notum, sein frumstaðreynd. Og til þessa veruleika verður að rekja
hugsanir okkar og tilfinningar. Þetta sjónarmið hafnar með öllu
vofuheimi hughyggjunnar, þar sem veröldin er talin draumsýn eða
blekking, en þessi hughyggjuskoðun endar reyndar, sé hún rökrétt
rakin, í einkaheimi „solipsistans“, sem telur jafnvel aðra menn
fóstur sinnar eigin ímyndunar. Marx reynir heldur ekki, svo sem
Hegel gerði, að skapa heiminn eða rökleiða úr einni hugmynd.
Þess í stað tekur hann veröldina, eins og hún kemur fyrir, og fer
að rannsaka, hversu hún hagi sér og hvernig fást megi við hana.
Og sem við uppgötvum, hvernig veröldin hagar sér, komumst við
að því með aðstoð vísindanna, að dýrin voru til á undan manninum,
og dautt efni, áður en lífið kom til sögunnar. En menn voru tregir
til að viðurkenna, að hugsanir mannsins og tilfinningar væru árang-
ur af líffræðilegum og þar með reyndar efnislegum fyrirbærum, að
raunveruleikinn, en ekki „orðið“, hafi verið upphafið. Þessi tregða
var fyrir hendi fyrir daga Marx og er það ennþá meðal þeirra, sem
ekki eru marxistar.
En díalektiska efnishyggjan er jafn frábrugðin eldri efnishyggju-
skoðunum og díalektiskri hughyggju Hegels. Gamla efnishyggjan
hafði orðið fyrir ríkum áhrifum af náttúruvísindunum og snemm-
fengnum áröngrum þeirra í þá átt að setja fram ósveigjanleg og
eilíf lögmál. Þetta kom ef til vill gleggst fram hjá Laplace, sem
gerði þessa viðleitni næstum að fjarstæðu, er hann staðhæfði, að