Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 8

JÓN HELGASON:
Arngrímur Jónsson lærði
300 ára minning
Á árinu 1593 gerðist sú nýjung í menningarlífi íslendinga að
prentuð var í Kaupmannahöfn lítil bók á latínu, samin af íslenzk-
um höfundi: Arngrimus Jonas Islandus stendur á titilblað-
inu, það er útlagt Arngrímur Jónsson íslendingur. Þetta er í fyrsta
sinni að íslenzkur maður kveður sér hljóðs erlendis með því að birta
á prenti bók á alþjóðatungu lærðra manna, sem þá var; í fyrsta
sinni að bókarhöfundur kynnir sig fyrir heiminum sem Islandus,
sem íslending. Og sjálf bókin hljóðaði líka um íslenzkt efni. Með
henni, svo smávaxin sem hún er, var hafinn ritmennskuferill sem
hefur orðið afdrifaríkari, dregið meiri slóða en flest annað sem
íslendingar hafa gert á síðari öldum. Það er þá nokkur ástæða til
að staldra við eitt andartak og virða fyrir sér þenna feril, á því
ári þegar þrjár aldir eru umliðnar frá því að honum lauk með
dauða Arngríms (27. júní 1648).
Arngrímur Jónsson var náskyldur Guðbrandi biskupi Þorláks-
syni og var studdur til mennta af honum, sigldi til náms við há-
skólann í Kaupmannahöfn aðeins 17 ára gamall og kom heim aftur
tvítugur 1589, var þá gerður skólameistari á Hólum; það má mikið
vera ef sumir skólasveinarnir hafa ekki verið mun eldri en meist-
arinn sjálfur. Síðar varð hann prestur á Melstað en hefur þó einatt
verið á Hólum annað veifið og önnur hönd biskups. Þá var á
Hólum miðstöð andlegs lífs á íslandi, þar var eina prentverk lands-
ins og þaðan var dreift nýjum bókum út um sveitir á hverju ári.
Nú er það alkunna að Guðbrandur biskup bar eitt mál fyrir brjósti
framar öllum öðrum, og það var efling hins nýja siðar, hins lút-
erska rétttrúnaðar, samfara niðurbroti þeirra leifa sem enn þóttu
vera eftir af kaþólskum sið og páfavillu. Á þessu sviði reyndist