Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Síða 84

Mattsson skyldi, fyrir fjörutíu árum, leiða lýsingu Laxness á Sölku hjá sér, en
þar er henni lýst sem veðurbarinni konu, með stutt hár, svellandi brjóst og
breiðar mjaðmir. Kraftalegir leggirnir eru í götóttum sokkum og tennurnar
eru orðnar grænar af vanhirðu. Raunsæi kvikmyndarinnar sem miðils og
ríkjandi skoðanir um rétt útlit aðalleikkvenna gera það að verkum að Salka
myndarinnar öðlast aldrei táknræna vídd. Eitthvað glatast hér í kvikmyndun
sögunnar.
Annar hluti sögunnar (Fuglinn ífiörunni) hefur tvö megin þemu. Annars
vegar uppgang róttæks sósíalisma á Óseyri og baráttuna við rótgróin öfl
kapítalisma á staðnum, og hins vegar samband Sölku og Arnalds.
Sjómennirnir stofna félag til höfuðs Bogesensveldinu. Einstaklingshyggja
Sölku veldur því að hún er treg til að samþykkja hugmyndafræði sósíalism-
ans, sem að hennar mati færir auðinn til ónytjunga og kemur góðu fólki á
vonarvöl. Hún sér marxisma sem villukenningu. Hann gengur þvert á
almenna skynsemi, líkt og Hjálpræðisherinn gerði á árunum áður. Fátækt
og auðsæld eru nánast náttúruöfl fyrir Sölku og hún neitar að samþykkja að
þau lúti markaðskerfi gerðu af mannahöndum. Laxness gerir Sölku hér að
málsvara myrkrahöfðingjans, svo hægt sé að rökræða pólitísk málefni sam-
tíðarinnar. Ræður Sölku sýna einnig ákveðna vantrú Laxness á kreddu-
bundnum marxisma.
Lýsingarnar á Arnaldi skjalla hann ekki og framkoma hans er oft ámælis-
verð. Þær sýna ennfremur vantrú Laxness á sósíalisma Arnalds. Arnaldur er
ósnyrtilegur marxisti sem keðjureykir vindlinga. Hann er ópersónulegur og
greinir öll vandamál af tilfinningaleysi sem hefur að engu þarfir og mikilvægi
einstaklingsins. í samræðum við Sölku lætur hann í ljós fyrirlitningu yfir
peningagjöf Guju í Króknum í verkfallssjóðinn og síðar neyðir hann ungling
í ólöglega fóstureyðingu og borgar hana með peningum sem hann hefur
fengið á fölskum forsendum. Óléttu stúlkunnar afgreiðir hann sem „óhapp“
(Salka Valka 426). í kvikmyndun sögunnar er þessum þáttum í skapgerð
Arnalds sleppt, því þeir flekka hina viðteknu hugmynd um hann sem aðal
manninn í myndinni.
Ekki má þó líta á lýsingu Laxness á Arnaldi sem árás á róttækar hugmyndir
sósíalismans. Hér er fremur deilt á öfgamenn sem geta ekki hrint hugmynd-
um sínum í framkvæmd og fela sig þess í stað á bak við hugmyndafræðilegan
skólalærdóm. Hugsjónastefna Arnalds getur einvörðungu bætt mannlífið ef
hún er milduð af almennri skynsemi og einlægri umhyggju fyrir velferð
verkalýðsstéttarinnar. Laxness sýnir þetta vel í umfjöllun sinni um tengsl
verkalýðs og ríkisheildar. Samúð hans með sósíalisma aftrar honum ekki frá
því að draga upp ósvikna og raunsæislega mynd af verkalýðsstéttinni. Verka-
maðurinn verður að beita klókindum til að lifa af og ólíkt borgarastéttinni
82
TMM 1994:3