Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Blaðsíða 24

SICRÍÐUR MATTHÍASDÓTTIR
íslensku þjóðinni hefði frelsi og frjáls hugsun í ýmsum myndum blómstrað í
öðrum og meira mæli en í nágrannalöndunum. Fornbókmenntirnar virðist
hann telja að megi rekja til þessa einkennis19 en hér vil ég hins vegar beina at-
hyglinni að hugmynd hans um forníslenska stjórnarhætti. I því sambandi er
grundvallaratriði hjá Sigurði að einstaklingshyggja, lýðræðislegir stjórnar-
hættir og hugmyndir um frelsi og jafnrétti allra manna sem upphaf sitt eiga á
upplýsingartímanum á Vesturlöndum hefðu á einhvern hátt einkennt
íslendinga og íslenskt þjóðfélag til forna.20 Víkingatímabilið og landnám á
íslandi sér hann sem dæmi um uppreisn einstaklingsins gegn fornum venj-
um og hömlum, sigur einstaklingsins á því viðhorfi að maðurinn sé einungis
hlekkur í stærri heild.21Á íslandi til forna voru sömuleiðis einstök skilyrði til
að hver og einn maður fengi notið sín, „ekkert ríkisvald skerti frelsi einstak-
lingsins, [né] hamlaði framtaki hans“. Jafnrétti og frelsi eru lykilorð í þessum
hugmyndum, m.a. telur hann að hin íslenzku þjóðveldislög bendi til „jafn-
réttishugsjónar" á víkingaöld og einnig var, samkvæmt Sigurði, á íslandi
„svo í garðinn búið, að óvenjulega mörgum mönnum virtist gefinn kostur
jafnaðar og sjálfráða.“22 Þá byggðist menning víkingaaldar samkvæmt hon-
um á vissan hátt á svipuðum grundvallarhugmyndum og lýðræðisþjóðfélög
nútímans, þ.e.a.s. hugmyndum um frelsi og jafnrétti.23 Og ekki verður ann-
að séð en að hann líti á víkingaöldina sem undanfara vestræns nútíma-
lýðræðis, „til hennar [má rekja] ræturnar að þjóðskipulagi Englendinga, þar
sem hinar merkilegustu tilraunir hafa verið gerðar að sameina einstaklings-
frelsi og samheldni, höfðingjavald og almenn mannréttindi."24
Eins og rætt var hér að framan má hins vegar líta á íslenzka menningu sem
hluta af hefð sem átti sér u.þ.b. aldar langa sögu í evrópskri þjóðernissinn-
aðri fræðimennsku. Þannig byggja Tékkar sína þjóðernisgoðsögn á svipaðan
hátt á hugmyndum um að vestrænar stjórnmálahugsjónir um frelsi og jafh-
rétti allra manna hafi einkennt hina tékknesku þjóð þegar á miðöldum.25
Það tímabil sem sérstaklega er tekið út í tékkneskri sögu sem tákn um virð-
ingu Tékka fyrir frelsi einstaklingsins er hin trúarlega siðbótarhreyfing
hinna svokölluðu Hússíta á 14. og 15. öld. Helstu þjóðernishugmyndafræð-
ingar Tékka, ekki síst heimspekingurinn og forsetinn Tómas Masaryk, túlk-
uðu Hússítahreyfinguna á þann veg að með henni hefði Bæheimur orðið
fyrsta landið í Evrópu þar sem varð til fjöldahreyfing með frelsi mannsins að
leiðarljósi, og þar sem einstaklingurinn reis upp gegn „máttarstólpum
miðaldaþjóðfélagsins, blindri trú á yfirvöld, híerarkískri þjóðfélagsskipun
og lénsveldisfyrirkomulagi11.26 En mörg fleiri líkindi má finna með tékk-
neskri þjóðernisgoðsögn og þeim þjóðernishugmyndum sem birtast í
íslenzkri menningu, sem og í almennum íslenskum þjóðernishugmyndum á
fyrri hluta þessarar aldar. Þar má telja það viðhorf að einstaklingshyggja og
14
www.malogmenning.is
TMM 2000:1