Dagblaðið Vísir - DV - 04.11.2009, Blaðsíða 16


Miðvikudagur 4. nóvember 200916 Bækur
Skáldsaga
Dauðinn yfir
SteinarSvöllum
Steinar Bragi hafði verið
iðinn við kolann í skáld-
skaparskrifum í um áratug
þegar hann „náði í gegn“ í
fyrra með hinni mögnuðu
skáldsögu Konur. Fyrstu
árin sendi Steinar frá sér
ljóðabækur og þá sem nú
var tungumálið sem hann
notar ekki allra. Síðar fór
hann að færa sig yfir í meiri
prósaskrif og hefur síð-
ustu níu ár sent frá sér átta
verk sem flokkast ýmist til
skáldsagna, smásagna, ör-
sagna eða nóvella. Hvað
lengri skáldverkin varðar held ég að hægt sé að slá því nokkurn veg-
inn föstu að þau hafi alltaf verið sterkari en það sem síðast kom út
og náði hámarki í hinnu myrku og stuðandi hrollvekju um þjáningar
Evu í háhýsi í Skuggahverfinu sem landaði fullu húsi í einkunnagjöf
allra dagblaðanna þriggja hér á landi fyrir einu ári.
Nýjasta bók Steinars, Himinninn yfir Þingvöllum, inniheldur
þrjár nóvellur sem tengjast ekki með beinum hætti en þó má greina
líka þræði í þeim. Í þeirri fyrstu, Rafflesíublóminu, segir frá ungum
manni að nafni Emil sem einangrar sig að mestu leyti frá umheim-
inum í íbúð sinni á Ljósvallagötu þar sem hann vinnur að ritgerð um
dauðann í verkum Halldórs Laxness. En þegar ung kona fer reglu-
lega að banka upp á um miðjar nætur í vafasömu ástandi fara skrítnir
hlutir að gerast í lífi Emils.
Í annarri sögu bókarinnar sem ber heitið Dagar þagnar segir af
ungu pari sem vendir sínu kvæði í kross þegar brestir eru komnir í
sambandið og flytur til Frakklands þar sem konan fær vinnu á skíða-
hóteli í Ölpunum. Karlinn er ánægður með flutningana þar sem þeir
gefa honum um leið tækifæri til að sinna bókarskrifum og hér er því
kinkað hressilega kolli til einnar frægustu hrollvekju síðustu áratuga,
The Shining. Í fjallaþorpinu verður á vegi parsins þýski steingerv-
ingafræðingurinn Gottfried Boppi og smávaxni svertinginn Babo en
sá fyrrnefndi er mikill kjaftaskur með umdeilda lífssýn, til dæmis þá
að illskan sé „sjálfur vaxtarbroddur lífsins“ (116). Félagsskapur slíkra
manna veit varla á gott.
Svarti hluturinn nefnist síðasta sagan sem jafnframt er sú und-
arlegasta. Hún gerist á olíuborpalli sem áður var umlukinn sjó en
stendur nú í skrælþurri eyðimörk. Strákur og stúlka, Benni og Ella,
vakna þar einn daginn við það að ekki einungis hafið er gufað upp
heldur einnig allar aðrar lífverur sem áður voru á pallinum, ef frá er
talið eitt hestsgrey. Skömmu seinna kemur svo hinn langi og horaði
John ríðandi inn í söguna eins og kúrekinn á gresjunni og hefst brátt
handa við að kanna ranghala og myrkur iðra jarðar með vanmáttugri
aðstoð unga fólksins.
Í öllum sögunum eru ungur maður og ung kona í aðalhlutverki og
aðstæðurnar nöturlegar og þrúgandi. Tómleiki og drungi húma yfir
og, eins og iðulega í sögum Steinars Braga, er lítil sem engin von til
staðar. Persónurnar eru kannski ekki að breyta rangt eða sí og æ að
mistakast en þær færast samt sífellt nær myrkrinu, hryllingnum og
dauðanum. Þær eru ekki endilega búnar að kveðja þessa jarðvist í
sögulok, en von manns fyrir þeirra hönd er engin. Allt stefnir í glöt-
un. Gildir þá einu hvaða mannkostum persónurnar búa yfir í byrj-
un og hvort vilji þeirra sé góður eða illur. Steingervingafræðingurinn
í Dagar þagna segir á einum stað að saga heimsins sé grundvölluð
á dauða (111). Sömu sögu má segja um söguheim Steinars Braga í
þessari bók.
Höfundurinn var ekki öfundsverður af því að þurfa að fylgja eft-
ir jafn dásamaðri bók og Konum. Rafflesíublómið er mögnuð saga;
listilega skrifuð með snjallri afvegaleiðingu og þrusuendi. En sög-
urnar tvær sem fylgja halda ekki sama dampi. Það er sérstaklega
miður í eins frumlegri og drungalegri sviðsetningu og eyðimerkur-
borpallurinn í lokasögunni er þar sem hross fær að japla á vöðvum
Jóa Fel (191). Af Steinari verður hins vegar ekki tekið að hann er afar
frumlegur og maður veit aldrei hvert hann ætlar með mann, sama
hvort hann er staddur með mann á kaffihúsi í Reykjavík, í franskri
skíðabrekku eða myrkustu iðrum jarðar.
KriStján Hrafn GuðmunDSSon
Himinninn yfir ÞinGvöllum
Steinar BragiÞrjár misgóð-
ar sögur þar
sem tómleiki,
drungi og
dauði eru meg-
instefin. Fyrsta
sagan mögnuð,
hinar síðri.
Útgefandi:
Mál og menning
BÆKUR:
Bækur Þórarins Eldjárn fá sjaldnast slæma dóma. Yfirleitt
eru þær þó heldur ekki lofaðar sem stórvirki eða „skyldu-
lesning“.
Ástæðan fyrir þessu er sú að Þórarinn er sennilega allt of
góður rithöfundur til að skrifa vonda bók en svo virðist alltaf
eitthvað vanta í bækurnar hans til að lesendur hefji þær upp
til skýjanna og viðhafi um þær stór orð. Að þessu leyti virðist
Þórarinn fastur í meðalhófinu: Hann misstígur sig ekki en
nær heldur ekki upp í hæstu hæðir með áhrifum sínum á
lesandann. Bækurnar hans renna þægilega og snurðulaust
áfram og láta lítið yfir sér við fyrstu sýn. Ég fullyrði að enginn
hafi nokkru sinni tekið andköf út af bók eftir Þórarin.
Lesandinn veit hins vegar hvar hann hefur Þórarin og
að hann muni ekki verða fyrir vonbrigðum yfir lestrinum:
Hann mun alltaf fá vandaða og góða bók. Þetta á líka við um
nýjasta smásagnasafn hans, Alltaf sama sagan.
Í smásögunum, sem eru 11 talsins, koma fram öll helstu
og þekktustu höfundareinkenni Þórarins sem lesendur
hans geta gengið að. Vandaður og yfirvegaður stíll sem aug-
ljóst er að legið hefur verið mikið yfir, lágstemmd hnyttni
eða kankvísi – „ísmeygilegur“ er annað orð sem notað er
um þetta einkenni Þórarins á kápu bókarinnar – og barns-
leg en hófsöm leikgleði með orð og tungumálið. Hér er
margt vel gert og hugsað enda tekur enginn það frá Þórarni
að hann er góður handverksmaður og oft fundvís á góðar
hugmyndir.
Svipmyndirfrekarensögur
Þórarinn er í grunninn ljóðskáld og sést það á því hvern-
ig hann skrifar: Sögurnar eru margar líkari öguðum ljóð-
um þar sem höfundurinn er á eintali um hugðarefni sín
frekar en að byggður sé upp söguþráður með framvindu
frá upphafi til enda. Samtöl í bókinni eru ekki mörg eða
persónur. Hér er nánast frekar um að ræða hugleiðingar,
svipmyndir eða stemningar frekar en sögur því höfund-
urinn hefur nánast alltaf orðið sjálfur.
Litlar, fínlegar og næmar myndir eru aðall Þórarins
þegar honum gengur sem best við skrifin, myndir sem
nánast geta staðið sjálfstæðar eins og ljóð: „Þau stóðu og
horfðu um stund. Hann smeygði handlegg um mittið á
Rósu og hún hallaði sér að honum, lagði höfuðið á öxl
hans. Hann þrýsti vörum að hvirfli og púaði laust ofan í
hársvörðinn.“ (Bls. 24). Slíkir fallegir sprettir, setningar og
efnisgreinar eru víða í bókinni.
Gripiðítómt
Vandamálið við þessar sögur er hins vegar helst það að
stundum spyr lesandinn sig hvert Þórarinn sé eiginlega
að fara með frásögninni því erfiðlega getur gengið að
tengja við hann og skilja af hverju eitthvað sem hann seg-
ir er forvitnilegt eða áhugavert. Þórarinn verður kannski
stundum það „ísmeygilegur“ að inntak þess sem hann
vill segja fer fyrir ofan garð og neðan. Lesandinn les en
spyr sig af hverju orð Þórarins séu áhugaverð. Þetta er
gagnrýni á inntak smásagnanna en ekki stílbrögð Þórar-
ins og vald á tungumálinu – þau atriði eru hafin yfir allan
vafa: Þórarinn gæti skrifað vel gerðar og vandaðar setn-
ingar um nánast hvað sem er.
Þessi gagnrýni á til dæmis við um sögurnar Kauða og
Hvaðefsögu. Báðar eru eintal Þórarins, vangaveltur sem
snúast fyrst og fremst um sniðuglegheit hans og hnyttni.
Þórarinn nær oft ekki að hreyfa við lesandanum eða vekja
hjá honum neinar tilfinningar eða nýjar hugsanir. Les-
andinn les söguna en spyr sig svo: Hvað er merkilegt við
þessa sögu? Og svo grípur hann í tómt.
Glímtviðefnahagshrunið
Þó er það ekki svo að þetta eigi við um allar sögurnar því
í sumum þeirra er að finna skarpa og beitta greiningu og
gagnrýni á íslenskan samtíma. Þarna kveður við tón hjá
Þórarni sem er nokkuð sjaldséður því hann er ekki vanur að
skrifa texta sem í felst augljós siðferðilegur boðskapur eða
gagnrýni. Nokkrar af sögunum eru aftur á móti augljós til-
raun Þórarins til að glíma við og segja sínar skoðanir á ís-
lenska efnahagshruninu og þeirri heimspeki sem leiddi til
þess. Þessar tilraunir Þórarins eru að öllum líkindum þær
fyrstu í skáldskaparformi hér á landi þar sem tekist er á við
hrunið.
Hér hef ég sérstaklega í huga sögurnar Maður einn og
Draugaborgin en í þeim birtist siðferðileg sýn Þórarins
í skýrari mynd en oft áður; hann predikar ekki en lífsgildi
hans leyna sér ekki sögunum.
Andleghliðþjóðar
Í sögunni Maður einn lýsir Þórarinn manni einum sem
hann kallar holmenni. Einkenni holmennis Þórarins er að
það á sér ekkert andlegt líf þrátt fyrir að njóta „hylli í leik
og starfi“. Líf holmennis einkennist af einskærri velgengni
og hann spilar vel úr þeim tækifærum sem hann hefur, en:
„Innra með honum var þó allt við það sama, þar var ná-
kvæmlega ekkert til staðar,“ (bls. 80). Þess vegna er hann
holmenni því hann er yfirborðið eitt, tóm skel sem þó glitr-
ar á í sólinni. Þessi texti Þórarins er eiginlega mannlýsing
– eða mannleysulýsing – sem svipar til þess bókmennta-
forms sem stundum er kennt við forngríska heimspeking-
inn Þeófrastos og lýsinga hans á manngerðum.
Persónulega komst ég ekki hjá að tengja andlegt líf hol-
mennisins við þá gegndarlausu efnishyggju og græðgis-
væðingu sem einkenndi Ísland fyrir efnahagshrunið í
haust. Mér fannst mannlýsingin passa ansi vel við marga
af útrásarvíkingunum okkar og helstu gerendur hrunsins
sem margir hverjir virðast ekki hugsa siðferðilega um hlut-
ina. Kannski má fara lengra með hugsunina og líta söguna
um holmennið sem líkingu við andlegt líf íslensku þjóðar-
innar á liðnum árum þegar efnishyggjan reið hér húsum á
kostnað siðferðisins og andlegs lífs. Holmenni Þórarins get-
ur bæst í hóp manngerða Þeófrastosar sem einhvers konar
táknmenni fyrsta áratugar 21. aldarinnar á Íslandi.
Afleiðingarandleysis
Ef líta má á Mann einn sem lýsingu á ákveðinni lífssýn
einstaklings má segja að Draugaborgin sé saga um afleið-
ingar þess þegar margir tileinka sér þessa heimspeki hol-
mennisins sem þar er lýst.
Draugaborgin fjallar um það hvað gerist í borg þar
sem fólk heldur að sé til svo mikið af peningum; gríðar-
leg uppbygging hefst, byggingakranar spretta upp í tuga-
vís því allir vilja reisa sér ný hús og til verður mikið af
ríku fólki sem siglir um göturnar á bílum sem skera sig
úr fjöldanum. (Bls. 115-116). En á endanum kemur í ljós
að peningarnir sem byggja átti fyrir voru ekki til og því
standa húsin eftir hálfkláruð og mannlaus.
Eitt sterkasta augnablik bókarinnar kemur svo þeg-
ar Þórarinn líkir byggingakrönunum sem enn gnæfðu
yfir mannlausum hverfunum, þegar ljóst var að velmeg-
unin var byggð á sandi, við „risavaxna gálga“ (bls. 117).
„Það var eins og fjöldaaftökur stæðu fyrir dyrum. Undar-
leg sjón og allt að því fáránleg í landi eins og þessu sem
stærði sig af því að hafa fyrir löngu hafnað dauðarefsing-
um,“ segir Þórarinn í sögunni og talar líklega beint inn í
samfélagsástandið á Íslandi með þessum orðum sínum
og greinir það vel.
Þessir sprettir Þórarins í bókinni gera hana að mörgu
leyti áhugaverða fyrir íslenska lesendur nú um stundir,
þó einhverjum gæti reynst erfiðara að tengja við ýmis-
legt annað frá honum úr bókinni. Reyndar er greiningin í
þessum tveimur sögum svo góð, og margar af setningum
Þórarins og líkingum svo eftirminnilegar, að þeirra verð-
ur líklega minnst á næstu árum sem mikilvægs innleggs
í eftirhrunsbókmenntir Íslendinga – bókmenntir þar sem
öðrum þræði er reynt að gera upp við efnahagshrunið.
Góðu sögurnar í bókinni yfirgnæfa því tvímælalaust
það sem ekki er eins vel gert í henni. Svo er bara að vona
að Þórarinn haldi áfram að sýna þessar beittu hliðar sínar
í næstu bókum því hann getur augsýnilega skrifað texta
sem er með því besta sem gerist hér á landi þegar sá gáll-
inn er á honum.
inGi f. vilHjálmSSon
Beittari Þórarinn
ÞórarinnEldjárnEr í
grunninn ljóðskáld sem
sést á því hvernig hann
skrifar, segir gagnrýnandi.
MYND Bragi Þór JósEfssoN
alltaf Sama SaGan
Þórarinn EldjárnMargar hug-
myndaríkar
smásögur með
beittari blæ en
áður hjá Þór-
arni. Stíllinn er
yfirvegaður og
vandaður.

Útgefandi: Forlagið
HArmurEnGlAnnA
Eftir Jón Kalman stefánsson
ÆvintýrAEyjAn
Eftir Ármann Þorvaldsson
Hrunið
Eftir guðna Th. Jóhannesson
HvítAbókin
Eftir Einar Má guðmundsson
SofAndiAðfEiGðAróSi
Eftir ólaf arnarson
íSlEnSkAEfnAHAGSundrið:
fluGEldAHAGfrÆðifyrir
byrjEndur
Eftir Jón fjörni Thoroddsen
StúlkAnSEmlékSérAð
Eldinum
Eftir stieg Larsson
lAurAoGjulio
Eftir Juan José Millás
HEitArlAuGAráíSlAndi
Eftir Jón g. snæland og Þóru
sigurbjörnsdóttur
mAtSvEppirínáttúru
íSlAndS
Eftir Ásu Margréti Ásgrímsdóttur
Fyrri bókadómar á árinu