Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Blaðsíða 188
ORÐ Í BELG UM ÍSLENSKA KUMLHESTINN OG UPPRUNA HANS 187
hins vegar forna efnismenningu hinna Norðurlandanna. Eins og norski
fornleifafræðingurinn Haakon Shetelig komst að orði þá er einkenni
Íslands í þessu tilliti
„... að þar sjást engin minningarmörk, sem mikið ber á, engir
stórir haugar, svo sem vjer getum að líta hvarvetna um land allt í
Noregi ... Íslendingar hafa í því tilliti verið alveg lausir við allan
metnað, og má segja, að hin einfalda, hógværlega gerð á dysjunum
sje einkennandi þáttur í hinu nýja þjóðf jelagi þeirra allan fyrsta
hlutann af lýðveldistímabilinu. Jafn-tilbreytingarlaus var greftrunin
sjálf.“2
Sömu tilhneigingu er að finna víða í verkum Kristjáns Eldjárn, sem taldi
„hirðuleysi í umbúnaði líkanna“ vera eitt aðaleinkenni íslenskra kumla.
„[K]umlin á Íslandi [líkjast] mest hinum óvönduðu norsku kumlum ...
Hvað sem líður höfðinglegum uppruna landnámsmanna, eru kuml þeirra
og heiðinna niðja þeirra yfirlætislaus ... einföld að gerð og hófsamleg að
haugfé, með hversdagssvip ...“.3 Samskonar viðhorfa gætir einnig á síðustu
árum. Orri Vésteinsson tekur til að mynda undir með Kristjáni Eldjárn að
Íslendingar geti talist nokkurskonar „fátækir frændur Norðmanna“ þegar
kemur að haugfé og umbúnaði hinna látnu.4
Í takt við þetta viðhorf hefur eitt megineinkenni íslenska greftrunar-
siðarins, hesturinn, ekki verið tekið alvarlega heldur skýrt með skírskotun
til efnahagslegra aðstæðna, íhaldssemi eða metnaðarleysis um leið og það
er talið vitna um einsleitni kumlasafnsins í heild. Í kumlatali sínu bendir
Kristján Eldjárn þó á að merkilegt sé hve algengt hafi verið að heygja hross
með mönnum á Íslandi,5 og það hafa margir gert síðan. Engin frekari
túlkun hefur hins vegar komið fram á þessu meginstefi greftrunarsiðarins.
Í grein um íslenska hestinn frá 1981 minnist Kristján aftur á mikinn fjölda
kumlhesta og segist telja að hann „... kunni að stafa af því að hér hafi
þegar snemma verið gnægð hrossa og því kostnaðarlítið að grípa einn úr
hópnum til þess að fylgja þeim dauða á því ferðalagi sem hann átti fyrir
höndum ...“.6 Þessi skoðun, þ.e. að fjölda kumlhesta megi fyrst og fremst
(eða einvörðungu) rekja til efnahagslegra aðstæðna, hefur síðan skotið
upp kollinum víðar. Þannig bendir Orri Vésteinsson á að fjölda hesta í
íslenskum kumlum megi ef til vill rekja til þess að skortur hafi verið á
hráefnum sem og þekkingu til framleiðslu á gripum í landinu, en nóg af
hrossum, og því hafi verið nærtækt að grípa til hestafórna við greftranir.7
Þessi skýring er að mínu mati engan veginn fullnægjandi. Eins og ég