Náttúrufræðingurinn

Ukioqatigiit
Ataaseq assigiiaat ilaat

Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 72

Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 72
Náttúrufræðingurinn 72 Tilviljun og nauðsyn eftir Jacques Monod Hið íslenska bókmenntafélag, Reykjavík, 2012 (284 bls.) Almennt um bókina Hin nýja líffræði kennd við sam- eindir spratt úr rannsóknum á eðli og náttúru lífefna, erfða og örvera um miðja síðustu öld. Hún byggði á grunnsetningu Charles Darwins (1809–1882) og Alfred Wallace (1823– 1913) að allt líf á jörðinni væri af sömu rót. Því mætti læra um eigin- leika manns og húsdýra með því að rannsaka gerla. Jacques Lucien Monod (1910–1976) var í fylkingar- brjósti hinnar nýju fræðigreinar og gerði hana að viðfangsefni í bókinni Tilviljun og nauðsyn, ritgerð um nátt- úrulega heimspeki nútímalíffræði.1 Bókin kom upprunalega út 1969 í Frakklandi en var gefin út hér- lendis haustið 2012 af Hinu íslenska bókmenntafélagi. Guðmundur Egg- ertsson prófessor emeritus við Há- skóla Íslands þýddi en Björn Þor- steinsson heimspekingur ritstýrir lærdómsritaröðinni. Bókin samanstendur af níu köflum og fjórum viðaukum um tæknilegri atriði. Fyrst skilgreinir Monod grunneiginleika lífs og líf- vera. Næst er fjallað um eldri heim- speki um eðli lífsins og tilgátur, t.d. um sjálfkviknun lífs, sem líf- fræði tuttugstu aldar afsannaði og afgreiddi sem ranghugmyndir. Monod tekur síðan til við að lýsa meginatriðum sameindakenningar- innar í köflum þrjú til sex. Þar er hann á heimavelli og útskýrir inn- viði frumunar, uppbyggingu erfða- efnisins og erfðatáknmálsins. Hann útlistar stóru drættina í starfsemi prótína, sem geta skipt um virkni eftir því hvaða form þau taka, og hvernig sveiganleiki og veik efnatengi nýtast frumum við dag- legan rekstur. Sjöundi kafli fjallar um þróun lífsins og áttundi um tvö af stærstu viðfangsefnum líf- fræðinnar, uppruna lífs og eigin- leika taugakerfis mannsins og með- vitundar. Í síðasta kaflanum ræðir hann bollalengingar sínar um heimspekilegar afleiðingar sam- eindakenningarinnar og framfara í vísindum. Hann leggur út frá þróun mannsins og hugmyndum um að tilurð tungumáls hafi frelsað manninn og gert þróun hugmynda mögulega. Að síðustu skissar hann nýja vísindalega heimspeki. Hér verður efni bókarinnar ekki rakið í þaula, en stiklað á nokkrum lykil- atriðum. Höfuðáherslan er lögð á sameindakenninguna og upp- götvanir Monod og félaga. Heim- speki og samfélagssýn Monods verður rædd á öðrum vettvangi. Hvað er líf? Monod byrjar á að ræða grundvallar- spurninguna, hvað er líf? Hvernig getum við greint lífverur frá dauðu efni? Samkvæmt honum eru líf- verur hlutir með áform, vélar sem byggja sig sjálfar og vélar sem fjölga sér. Þessi þrjú atriði skilgreina líf- verur. Með hans orðum eru þessi atriði markleitni, sjálfkrafa form- myndun og óbreytileiki æxlunar. Markleitni þýðir að eiginleikar líf- vera og hegðan sýna oft dæmi um einhver áform. Vængir eru til þess að fljúga með; tennur til að bíta með. Hlutar lífvera hafa notagildi eða tilgang. Þessar hugmyndir eru einnig þekktar sem tilgangshyggja. Náttúruguðfræðingar nítjándu aldar voru hallir undir guðlega til- gangshyggju, þ.e.a.s. að guð hefði byggt lífverurnar með vissa eigin- leika, til að leysa ákveðin verk- efni. En Darwin og Wallace upp- götvuðu náttúrulegt val, sem leysti þær bábiljur af hólmi.2 Monod og þróunarfræðingar nú til dags að- hyllast þá kenningu að eiginleikar lífvera hafi komið til vegna áhrifa náttúrulegs vals. Lífverur geta leyst ýmis vandamál og gert margskonar kúnstir (t.d. að melta kartöflur eða syngja) en skýringin á þeim eigin- leikum er þróun ekki yfirnáttúra. Annað einkenni lífvera er sjálfkrafa formmyndun, þ.e.a.s. að þær byggi sig sjálfar. Í frjóvguðu eggi séu allar upplýsingar sem þarf til að hrinda af stað þroskun, og henni vindi svo fram eðlilega (ef ungviðið fær næga fæðu og allt annað sé í lagi). Sjálf- krafa formmyndun er ansi mikilvæg hugmynd, ekki síst heimspekilega. Þegar við sjáum að lífverur byggja sig sjálfar er erfitt að hafna hugmynd Friedrich Nietzsche (1844–1900) um að lífverur séu vélar. Þriðja einkenni lífvera er óbreytanleiki æxlunar. Lífverur hanga í keðju lífsins. Af asparfræi sprettur ösp, af birkifræi birki. Við vitum að lífveru þarf til að búa til nýja lífveru, og æxlunin er skilvirk. Óbreytileiki æxlunar með öðrum orðum lögmálið um erfðir. En svo skemmtilega vill til að frávik verða, t.d. sem skipti á ákveðnum basa í erfðaefninu. Þau eru sjaldgæf, en gerast samt. Með tíð og tíma safnast slík frávik upp og mynda mun á milli tegunda. Hvert var afrek Monods og Jacobs? Monod hafði lagt grunninn að upp- götvunum sínum í doktorsverkefni við Sorbonne-háskóla. Í stuttu máli sá hann að örverur gátu framleitt ólík ensím sem gerðu þeim kleift að nýta sér tiltekna orkugjafa, t.a.m. Ritfregn Náttúrufræðingurinn 84 (1–2), bls. 72–73, 2014
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.