Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Blaðsíða 28

inna er 9000. Fæst af þeim um 5000 börnum
sem þarna voru lifðu. Þau voru mörg hver í
björgunarvestum og þegar þau drukknuðu eða
króknuðu snerust þau á haus, fæturnir uppúr
en höfuðið niður. Þeir sem horfðu yfir sjóinn í
kastljósum leitarbátanna sáu hundruð smárra
fóta standa upp úr vatnsfletinum. „Ég hef
aldrei síðan getað sungið „Litlu andarungarn-
ir"" sagði ein þeirra sem lifði af. Þetta er mesti
skipskaði sögunnar. Þeir rúmlega 1300 sem
drukknuðu þegar Titanic fórst eru dropi í þessu
dauðahafi. Og eins og oft hefur verið bent á -
það hefur alla tíð verið undarlega hljótt um
þennan „mesta skipskaða allra tíma".
Og þarna, á þessari örlagastundu, lætur
Gunter Grass söguhetjuna í sinni nýjustu bók
Krabbagangur (Im Krebsgang) fæðast. Móðir
hans er ein af eftirlifendunum því í fæðingar-
hríðunum hefur henni verið komið í bát og
barnið á hún um borð í tundurspillinum sem
bjargar henni. Hún er þekkt persóna úr fyrri
bókum Grass, Tulla Pokriefke nokkur sem
þvælist með strákunum í Köttur og mús (1961,
ísl. þýðing eftir Guðrúnu B. Kvaran 1978) og
sem dáð er sem einskonar frummynd konunn-
ar í Hundaárum (1963). Enda lagði Wilhelm
Gustloff upp frá söguslóðum Gunters Grass,
svæðinu í kringum Danzig þar sem nú heitir
Gydansk. Eftir stríð settist hins vegar Tulla að í
Schwerin í Austur-Þýskalandi en þaðan var
einmitt téður Wihelm Gustloff sem skipið hét
eftir. Hringurinn lokast, en það er mikill óheilla-
hringur því nú, um aldamótin 2000, lifna allir
þessir atburðir að nýju fyrir tilstuðlan barna-
barns Tullu með hroðalegum afleiðingum.
Sekt og fyrirgefning
Krabbagangur hefur setið í efsta sæti þýska
metsölulistans að heita má samfellt frá því að
hún kom út í febrúar síðastliðnum. Eins og
venjan hefur verið um flest verk Grass hafa
spunnist líflegar umræður um hana í Þýska-
landi. Reyndar bregður nú svo við að gagn-
rýnendur hafa tekið óvenju vel á móti henni.
Það hefur nánast verið hefð í Þýskalandi undan-
farna tvo áratugi að rakka niður hvert snifsi úr
smiðju Grass á sama tíma og Ijósara hefur orð-
ið með hverju árinu að hann er einn af örfáum
evrópskum rithöfundum á síðari hluta 20. aldar
sem tekist hefur að skapa raunverulegar
heimsbókmenntir en ekki bara stílæfingar og
stæla. Kjötmatsmennirnir í Stokkhólmi settu
hann í Nóbelsflokk nú um árið við fremur lítinn
fögnuð þýskra menntamanna og því var spáð
að nú væri hann endanlega búinn. En nú bregð-
ur sum sé svo við að nýjasta bókin hans er rif-
in út og jafnvel harðvítugasti gagnrýnandi hans,
Marcel-Reich Ranicki, maðurinn sem slátraði
Btikktrommunni, lýst því yfir að hún hefði snort-
ið taug.
Þetta er eilítið skondið því Grass er á sömu
slóðum og fyrr í sínu höfundarverki. Tengsl
samtímans við söguhetjur fyrstu bóka hans
voru líka á ferðinni í hinni úthrópuðu skáldsögu
Rottan (1987) sem reyndar eldist fremur illa.
Og sjálf frásagnaraðferð Krabbagangs, sú að-
ferð að ganga eins og krabbi, alltaf á ská en
komast þó áfram, er gamalreynd frásagnarað-
ferð Grass. í öllum sínum verkum hefur hann
ekki mikið hirt um að „komast beint að efninu"
en stokkið fram og aftur í tíma og staldrað við
hliðarsögur sem síðan hleypa fram atburða-
rásinni. [ stuttu máli sagt: Ekkert í byggingu né
stíl er nýtt eða framandi þeim sem lesið hafa
hans fyrri verk. Sá almenni velvilji sem Þjóð-
verjar sýna þessari bók virðist spretta af sjálfu
efninu: Þeim hörmungum sem Þjóðverjar urðu
sjálfir fyrir í seinna stríði en hefur alltaf verið ýtt
til hliðar svo ekki gleymdist þeirra eigin sekt.
Umræðan um sekt þýsku þjóðarinnar vegna
atburða seinna stríðs hefur staðið yfir áratug-
um saman og verið einn af hornsteinum lýð-
ræðisþróunar þar í landi. Útrýming gyðinga og
sígauna, ofsóknirá hendur kaþólikkum, homm-
um og kommúnistum og síðan skipulögð
rányrkja og ógnarstjórn í hernumdum löndum í
Austur-Evrópu eru þungar byrðar að bera fyrir
þjóð sem segja má með nokkrum rétti að hafi
fundið upp samviskuna eins og við þekkjum
hana nú; að minnsta kosti eigum við Saxanum
Marteini Lúter mikið að þakka í þeim efnum.
Um þessi voðaverk hafa Þjóðverjar fjallað afar
vel, einkum í sagnfræðiritum, og útgáfa á slfku
efni sem og umhirða gagna og skjala hefur ver-
ið til fyrirmyndar. En ef benda ætti á listaverk
sem öðru fremur fangaði anda þessara ára
staðnæmdust líklegast flestir við Holocaust-
þættina, Lista Schindlers, Dagbók Önnu Frank,
bækur Primo Levis eða þá Sophie's Choice.
Þjóðverjar sjálfir hafa með öðrum orðum aldrei
náð að skapa verk sem gæti miðlað öðrum til-
finningu fyrir veruleika þessarar fáránlegu
uppákomu í mannkynssögunni þegar ein best
menntaða og iðnvæddasta þjóð heims tók þá
ákvörðun að fylgja snarvitlausum einræðisherra
út í áður óheyrðan fordæðuskap.
Siglingaleið Wilhelm Gustloff yfir
Eystrasalt.
Ljósrauðu örvarnar sýna framrás
Rauða hersins. Leið flóttafólksins er
sýnd með svörtum örvum.