Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Blaðsíða 48

Sigurður A. Magnússon
Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs fertug
Varla fer milli mála að eitt markverðasta skref I
hægtvaxandi menningarsamstarfi Norðurlanda
á liðinni öld hafi verið ákvörðunin um að efna til
sameiginlegra bókmenntaverðlauna, sem kom
til framkvæmda árið 1962. Vitanlega má um
það deila hvort textar frá jafnsundurleitum
menningarsvæðum og fyrirfinnast á Norður-
löndum hafi einhver þau sameiginleg auðkenni
sem réttlæti að talað sé um norrænar bók-
menntir í sama skilningi og talað er um þýskar
eða enskar bókmenntir, sem eru reyndar ákaf-
lega rúm hugtök og ná yfir miklu víðara og fjöl-
breytilegra svið en norræna hugtúnið er. Sömu-
leiðis má spyrja hvort tilnefndar bækur hafi íöll-
um tilvikum verið fulltrúar fyrir það besta sem
fram kom í bókmenntum Norðurlanda ár frá ári.
Endaþótt bókmenntalegar afurðir hinna ólíku
menningarhópa - til dæmis Sama, Færeyinga
og Grænlendinga annarsvegar, Dana og Finna
hinsvegar - hafi sín sérstöku þjóðlegu og
menningarlegu sérkenni, held ég megi greina
ákveðna óglögga drætti sem þær eiga sameig-
inlega: sterka tengingu við náttúrlegt umhverfi,
áberandi söguvitund, undirliggjandi samfélags-
lega umhyggju og tiltölulega óbrotið mynstur
mannlegra samskipta. Að sjálfsögðu eru þess-
ir þættir tjáðir og túlkaðir í margvíslegum bók-
menntaformum, epískum, natúralískum, im-
pressjónískum, expressjónískum, módernísk-
um og póstmódernískum. Nefna má einnig
töfraraunsæið, sem sagt er eiga upptök sín hjá
suður-amrískum höfundum, en var alþekkt í ís-
lenskum bókmenntum bæði fornum og nýjum
(Eyrbyggja, Grettla, Sjálfstætt fólk).
Flinsvegar er eftirtektarvert að norrænar bók-
menntir hafa átt snöggtum minna gengi að
fagna í hinum engil-saxneska heimi en mörg-
um löndum Evrópu. í Bretlandi og Bandaríkjun-
um hafa sárafáir af helstu höfundum Norður-
landa eignast umtalsverða lesendahópa. Und-
antekningar eru H.C. Andersen, Soren
Kierkegaard, Selma Lagerlöf, Astrid Lindgren,
Henrik Ibsen og Sigrid Undset (ásamt Martin
Andersen-Nexo á kreppuárunum), á sama tíma
og til dæmis þýskumælandi lesendur hafa frá
fyrsta fari brugðist mjög vel við norrænum bók-
menntum. Þetta er þeim mun merkilegra sem
norrænar og engil-saxneskar þjóðir eiga æði-
margt sameiginlegt, bæði á sviði tungumála,
menningar og trúarbragða. Þaráofan eru fjöl-
margir af íbúum Bandaríkjanna og Kanada af
norrænum stofni. Eitthvað mun þetta vera að
breytast á seinni árum, samanber nýlegar vin-
sældir Sjálfstæðs fólks vestanhafs.
Ekki endanlegur dómur
Hvort hinir óglöggu sameiginlegu drættir í bók-
menntum norrænu menningarsvæðanna end-
urspeglast í bókum sem tilnefndar eru til Bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs er annar
handleggur og ýmislegt sem bendir til að svo
sé ekki í öllum tilfellum. Ennfremur er vafamál
að bestu verkin hafi ævinlega verið valin til
hinnar árlegu keppni. Meðþví mér er ekki full-
kunnugt um þau mörgu merkilegu verk sem
gefin hafa verið út á öðrum norrænum tungum
síðustu fjóra áratugi, hlýt ég að takmarka mig
við íslensk verk sem tilnefnd hafa verið.
Fyrst af öllu verður að hafa hugfast að dóm-
nefndin er skipuð einstaklingum með ólíkan
menningarlegan, bókmenntalegan og pólitísk-
an bakgrunn. Þeir hafa enga sameiginlega
staðla eða leiðbeiningar þegar dæma skal verk-
in sem fyrir þá eru lögð. Jafnvel þó þeir séu
skipaðir í nefndina af pólitískum valdsmönnum
og formlega megi Kta á þá sem fulltrúa stjórn-
valda ( löndum sínum, þá eru þeir alls ekki
skuldbundnirtil aðfylgja opinberri eða hálfopin-
berri stefnu sömu stjórnvalda. Annað mál er
hvort þeir geri það kannski á stundum eða að
jafnaði.
Árlega tilnefna Danir, Finnar, íslendingar,
Norðmenn og Svíar tvær bækur til verðlaun-
anna, en Færeyingar, Grænlendingar og Samar
eina þegar svo ber undir. Til umfjöllunar hverju
sinni eru því 10 til 13 bækur. Dómnefndin er
skipuð 10 fastafulltrúum og einum til viðbótar
frá hverju litlu málsvæðanna þegar bækur það-
an eru tilnefndar. Almenna reglan er sú að
dómnefndarmenn skuli lesa tilnefndar bækur
opnum huga og koma til hins árlega fundar án
fastmótaðra fyrirframskoðana, reiðubúnir að
rökræða kosti og ágalla einstakra verka. Að
sjálfsögðu hafa þeir myndað sér persónulegar
skoðanir á bókunum sem þeir hafa verið að
lesa, en umræðurnar og atkvæðagreiðslurnar,
sem koma í kjölfar þeirra, eru líklegar til að
tempra skoðanir þeirra, einkanlega þegar eftir-
lætisbækur þeirra reynast hafa lítinn eða engan
stuðning annarra nefndarmanna. í fyrstu at-
kvæðagreiðslu leyfist nefndarmönnum ekki að
greiða bókum frá eigin landi eða málsvæði at-