Þjóðviljinn - 19.04.1973, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINNjFimmtudagur 19. april 1973.
Minningarorð
Sigurður G uðmund sson
ritstjóri
Fœddur 16. nóv. 1912 — Dáinn 11
Lifi, sem lifaö var fyrir hugsjón
sósialismans, er lokið.
Allt frá blautu barnsbeini
kynntist Sigurður Guðmundsson
þeirri sáru fátækt, landlægri hjá
islenzkri alþýðu, sem hann siðar
átti svo drjúgan þátt i að útrýma.
Ungur að árum aðhylltist hinn
fróðleiksfúsi drengur sósialism-
ann og helgaði honum siðan allt
sitt lif.
Sigurður Guðmundsson var
fæddur i Kjólsvik, 16nóv. 1912, og
ólst þar upp i Borgarfirði eystra.
Atvinna var stopui, og faðir hans
Guðmundur Stefánsson hafði um
1920 farið suður ti) Reykjavikur I
atvinnuleit til að framfleyta
stórri fjölskyldu og liklega kynnzt
þar hinni sósialistisku verkalýðs-
hreyfingu, er var að byrja að
ryðja sér braut. Föður sinn missti
Sigurður ungur, hann dó 1923 —
og Sigurður stundaði sjóinn og
fiskvinnuna frá þvi hönd gat lyft
ár og börum.
En þorstinn i fróðleik og
brennandi ást á bókum beindi
hug hans að frekara námi.
Kommúnista taldi hann sig áður
en hann náði fimmtán ára aldri,
og allt.sem honum auðnaðist að
afla sér til lesturs, styrkti hann i
þeirri skoðun sinni. Þrátt fyrir
fátæktina tókst Sigurði með að-
stoð góðra manna að komast i
Menntaskólann, og lauk hann
stúdentsprófi 1934.
Allt frá þvi Kommúnistaflokkur
Islands hóf starfsemi sina 1930,
vann Sigurður honum, hvað hann
mátti. Við kynntumst ritlist hans
og samvizkusemi, brennandi
áhuga og takmarkalausri fórnfýsi
fyrir málstaðinn. Þegar
Kommúnistaflokkur Islands
byrjaði að gefa Þjóðviljann út
sem dagblaö i októberlok 1936
hvarflaði þvi hugur manna fyrst
og fremst til Sigurðar þegar svip-
azt var um eftir starfskröftum.
Sigurður hafði að ioknu
stúdentsprófi hafið háskólanám i
jarðfræði við háskólann i Kaup-
mannahöfn. En þegar flokkur
hans bað hann að hætta háskóla-
námi, koma heim og gerast illa
launaður blaðamaður við Þjóð-
viljann, kom hann með fyrstu
ferð, eins og ekkert væri sjálf-
sagðara en að gefa upp öll
hugðarefni háskólanáms, —
þegar möguleiki til þess loks
hafði opnazt, — fórna öllum
framavonum á visindabraut og
öruggu starfi i opinberri þjónustu
fyrir ótrygga þyrnibraut
sósialistisks blaðamanns.
Siðan lágu leiðir okkar saman i
bliðu og striðu, i sigursóknum
áranna 1937 og 1938, i sorg yfir
missi fágæts félaga, i ofsóknum
og herleiðingu, er harðnaði á
dalnurn.
Sigurður bjó á þessum árum
með móður sinni, Friðbjörgu
Jónsdóttur, og Jóhanni bróður
sinum, i litlu fátæklegu þak-
ibúðinni undir súð á Bergstaða-
stræti 2 (hún er nú horfin l.Stund-
um bárum við þar saman
bækurnar um hver berjast skyldi,
hvað skrifa skyidi, — ritstjórnar-
skrifstofa var þegar verst lét ekki
til. Þá skrifaði hver heima hjá sér
eða i prófarkakompu prent-
smiðjunnar.
Saman sátum við heima hjá mér
á Njálsgötu 85 sunnudagskvöldið
27. april 1941, er brezki herinn
kvaddi þar dyra í handtökuskyni
og tóku þá að rannsaka hver
Sigurður væri, og kom i ljós að
hann skyldi tekinn lika. Var hann
þá fluttur i hermannabil niður á
Bergstaðastiginn, þar sem móðir
hans lasin og öldruð tók saman
pjönkur þær, er hann hafði með —
og Andvökur Stephans G. tók
hann með sér i andlegt nesti —
eins og ég.
Saman sátum við undir loft-
árásunum mestu i þvi „konung-
lega skólahúsi fyrir föðurlausar
sjómannadætur” — og i Brixton-
fangelsinu þann skamma tima
hvers sólarhrings, sem við og
Sigfús Sigurhjartarson, sá ó-
gleymanlegi vinur og félagi,
fengum að sleppa úr klefunum. —
Tryggðabönd eru treyst á slikum
stundum.
En Sigurður var ekki á þvi að
við skyldum sitja aðgerðarlausir,
þótt i tugthúsi væri. Heila bók um
imperialismann og Island var
búið að skipuleggja hve skrifa
skyldi. — En heimkoman varð
fyrr en ætlað var, og blaða-
mennskan hófst á ný.
Sigurður Guðmundsson
starfaöi meirihluta ævi sinnar við
Þjóðviljann — i 36 ár. Þegar
önnur verkefni hlóðust á okkur
Sigfús eftir sigurinn 1942, tók
Sigurður við ritstjórninni 1943 og
hafði hana á höndum i 30 ár, fyrst
einn, siðan með ágætum félögum,
fyrst Kristni svo Magnúsunum.
Allt lif og starf Sigurðar var
siöan samofið sögu Þjóðviljans og
baráttu sósialiskrar hreyfingar á
tslandi — og verður ekki rakið
hér. Hann lét Þjóðviljanum i té
allt það bezta sem hann átti til:
sitt fagra mál og hreina stil, alla
árvekni sina og samvizkusemi,
alla hrifningu sina og eldmóð
fyrir framgangi stefnunnar.
Aðeins eitt var það hugðarefni
sem hefði orðið Sigurði eins hjart-
fólgið og Þjóðviljinn, ef hann
hefði fengið færi á að gefa sig að
þvi til fulls. Það var saga verka-
lýðshreyfingarinnar — og fáir
menn hefðu skráð hana af slikri
samvizkusemi og frásagnarlist
sem Sigurður Guðmundsson.
Hann átti ágæt viðtöl við braut-
ryðjandann Ottó Þorláksson, sem
hann ætlaði sem stofn i bók, — og
sögu Bárufélaganna var hann all-
langt kominn með. Fátt hefði
honum verið kærara en fá að
ljúka þessu verki siðasta ára-
tuginn. Það er mikill ljóður á ráði
okkar verkalýðsfélaga, eftir að
þau urðu voldug og rik, hve litt
þau hirtu um sögu sina. Þau þurfa
vissulega að varast það að gerast
andlega fátæk, þegar þau eru orin
rik að veraldarauði.
En stórir þættir úr sögu verka-
lýðshreyfingarinnar eru ekki það
eina, sem biður óútgefið úr. hendi
Sigurðar. Vandleg þýðing á
Marx-ævisögu Mehrings, þvi
mikla listaverki, er einnig til frá
hendi hans.
Sigurður Guðmundsson var
gæfumaður i sinu persónulega
iifi. Kona hans, Asdis Þór-
hallsdóttir, stóð sem hetja við hlið
hans, ekki sizt, er mest þrengdi
að. Það var þröngt búið i litla
húsinu á Fálkagötu 1 með barna-
hópinn allan og siðan bættist van-
heilsa Sigurðar ofan á. En hvenær
sem eitthvað bráði af lét bjart-
sýnin og stórhugurinn um starfið
aftur til sin taka.
Hreyfing sósialismans á Islandi
á Sigurði Guðmundssyni mikla
þakkarskuld að gjalda. Hlé-
drægni hans og eindreginn
vilji til að vinna verk sitt i kyrr-
þey veldur þvi að þá fyrst veit al-
þýða hvað hann hefur áorkað þá
hann er allur.
Við, sem unnið höfum með hon-
um mestalla ævina, þökkum hon-
um samstarfið, vináttuna og
tryggðina við hugsjón vora, sem
aldrei brást og allt lif hans var
helgað.
Asdisi og börnunum og ástvin-
um hans öllum sendum við inni-
legar samúðarkveðjur.
Einar Olgeirsson
apríl 1973
Ég átti þvi láni að fagna að
starfa með Sigurði Guðmunds-
syni á Þjóðviljanum i aldar-
fjórðung. Ég minnist þess ekki,
að okkur hafi nokkru sinni á þvi
timabili orðið svo sundurorða, að
það hafi truflað daglega sam-
vinnu okkar. Svo langvinnt og
náið samstarf er þess eðlis, að ég
kann ekki að fara um það neinum
orðum; þegar ég kveð Sigurð
Guðmundsson er ég að kveðja
hluta af sjálfum mér.
Samt langar mig að minnast á
eitt einkenni, sem mér fannst
móta Sigurð Guðmundsson
öðrum fremur. Brauzt hann
fátækur til mennta á kreppu-
árunum fyrir strið og sýndi mikla
námshæfileika, lauk stúdents-
prófi 1934 og hóf siðan nám I jarð-
fræði við Hafnarháskóla. Það
verkefni átti hug hans allan;
samt hikaði hann ekki andartak
þegar Kommúnistaflokkurinn
bað hann um að hverfa frá námi
1936 og gerast blaðamaður við
dagblað, Þjóðviljann. Sigurður
vissi frá hverju hann hvarf,
honum hefur vafalaust ekki dulizt
hverjir kostir honum voru boðnir.
Það var engin fremdarstaða,
samkvæmt skilningi neyzluþjóð-
ffflagsins, að gerast blaðamaður
við málgagn félausrar alþýðu-
hreyfingar, heldur linnulaust
strit, argaþras útáviðog innávið,
og lág laun, sem sjaldnast fengust
borguð og aldrei á réttum tima,
En viðhorf neyzluþjóðfélagsins
voru framandi ungum hugsjóna-
mönnum á árunum fyrir strið,
þegar heimskreppan lamaði auð-
valdsrikin, þegar ófreskja
nazismans ógnaði öllu mannkyni,
en verklýðsrikið i austri virtist
kunna ráð sem dugðu. Sigurði
Guðmundssyni var boðið að
gerast starfsmaður sósialiskrar
alþýðuhreyfingar; hann vissi að
hún þurfti á liðsinni hans að
halda, og þarfir hennar voru
miklu mikilvægari en persónu-
legar óskir hans um annað hlut-
skipti.
Þetta viðhorf fylgdi Sigurði
Guðmundssyni æ siðan. Hann tók
ævinlega mið af hagsmunum
samtakánna, jafnt stjórnmála-
hreyfingar sósialista sem verk-
lýðssamtakanna. Mat hans var
kreddulaust, og ég varð þess
aldrei var að afstaða hans yrði
fyrir áhrifum af persónulegum
hagsmunum eða frama-
draumum. Þetta heilsteypta
féiagslega viðhorf fylgdi honum
alla ævi og auðveldaði honum að
siðustu að takast á við þungbæra
sjúkdóma af óvenjulegu æðru-
leysi. En þar kom vissulega
einnig tii frábær stuðningur
Asdisar Þórhallsdóttur, konu
hans, og barna þeirra hjóna.
Það eru menn sem spunnir eru
af sama toga og Sigurður Guð-
mundsson sem áratugum saman
hafa gert samtök sóslalísta að
ómótstæðilegu þjóðfélagslegu afli
á Islandi. Framtið hreyfingar-
innar er undir þvi komin að hún
kunni að kalla rétta menn til
starfa og að þeir bregðist við
kallinu i sama anda og Sigurður
Guðmundsson 1936.
Magnús Kjartansson.
•
Þegar góður vinur hnigur i
valinn fyrir aldur fram, þá fer
bezt á þvi að vera hljóður um
stund. Ég mun þvi ekki freista
þess að minnast Sigurðar Guð-
mundssonar á þann hátt sem ég
kysi helzt, né rekja i svip náin
kynni okkar, en þau voru vissu-
lega orðin alllöng, hófust að
haustlagi 1934. Með okkur ungum
tókst sú vinátta sem aldrei bar
neinn skugga á, hversu sem ýmis
ótíðindi þessarar aldar fengu
okkur mikils og hversu vægðar-
laust sem þau tvistruðu mönnum.
Móðir hans, Friðbjörg Jónsdóttir,
sem lézt fyrir þremur áratugum,
hefur orðið mér ógleymanleg
sakir mannkosta sinna,
áskapaðrar hjartahlýju, kyrr-
látrar fórnarlundar. Henni liktist
Sigurður i sjón og reynd, yfir-
bragð hennar hafði hann fengið,
hennar dökku og bliðu augu,
hennar milda og dula geð.
I æsku dreymandi okkur
svipaða drauma; um fegra og
réttlátara mannlif, um
menningarhlutverk alþýðu, um
bókmenntir og listir. Sigurður
brauzt til mennta, þrátt fyrir
sárustu fátækt og margháttaða
erfiðleika. Hann lauk stúdents-
prófi i Reykjavik vorið 1934 og hóf
nokkru siðar jarðfræðinám við
Kaupmannahafnarháskóla. Mér
er enn i fersku minni hversu
margt við þurftum að ræöa þegar
hann heimsótti mig austur i
Grafning á sólmánuði 1936, ný-
kominn frá Höfn. Af þeim viðræð-
um okkar varð mér meðal annars
ljóst, hversvegná hann hugðist
gera jarðfræði að ævistarfi sinu: I
fyrsta lagi hafði hann mikinn
áhuga á þeirri greín náttúru-
visinda, en hitt réð ekki síður
miklu um ákvörðun hans, að hann
taldi fært að stunda jafnhliða
henni bókmenntastörf, svo sem
mörg dæmi höfðu sannað. Allt fór
þetta samt á annan veg en um var
rætt á björtu sumarkvöldi austur
við Alftavatn, fáeinum dögum
áður en borgarastyrjöldin á Spáni
hófst, forleikur nýrrar heims-
styrjaldar. 1 desembermánuði
sama ár, 1936, bar mig á fund
Sigurðar i Kaupmannahöfn um
þær mundir sem hann afréð að
verða við eggjan og þrábeiðni
samherja, hætta námi og gerast
blaðamaður við Þjóðviljann, sem
þá var nýstofnaður og skorti til-
finnanlega liðveizlu, en gat ekki
boðið nein kjör. Mér er óhætt að
fullyrða að ráðsályktun þessi var
Sigurði öngvan veginn sársauka-
laus, en hann hlýddi i senn innri
rödd og kalli og kvöð timans,
veitti lið sitt þeim málstað sem
honum var hugfólginn, og gerði
það með þeim hætti sem alþjóð er
kunnugt.
Þvi fór viðs fjarri að menntun
Sigurðar lyki um leið og hann
hvarf frá námi. Það er ekki of-
mælt, að þrátt fyrir ærnar annir
hafi hann jafnt og þétt verið að
mennta sig allt til hinztu stundar,
auka við tungumálakunnáttu
sina, nema ný þekkingarsvið.
Hann var að sjálfsögðu mjög vel
heima i öllu þvi sem laut að starfi
hans sérstaklega, svo sem i ritum
um þjóðfélagsmál og sögu is-
lenzkrar og alþjóðlegrar verka-
lýðshreyfingar. Hann las að
staðaldri rit um heimspeki og
kynnti sér eftir föngum nýmæli i
ýmsum greinum raunvisinda,
enda mun fáum hafa verið ljósari
en honum nauðsyn þess að
fylgjast með i þeim efnum á ger-
breytingaöld. En umfram allt las
hann skáldskap, fornan og nýjan,
bundinn og óbundinn, islenzkan
og erlendan, ásamt þeim fræðum
sem honum heyra. Hann mat
mikils klassiska arfleifð, og hitt
var beinlinis með ólikindum
hversu fundvis hann var á nýja
erlenda höfunda, sem veigur var
i, litt þekkta menn, sem áttu
kannski eftir að njóta heims-
frægðar nokkrum árum siðar.
Óþarft er að taka það fram, að
Sigurður var ekki seinn á sér að
benda vinum sinum á höfunda
þessa og einatt ljá þeim bækur
þeirra. Mér er nær að halda, að ég
hafi öngvum manni kynnzt við-
lesnari, og satt að segja var mér
oft fullkomin ráðgáta hvilik
kynstur hann komst yfir að lesa i
tómstundum sinum - og lesa vel.
Þegar mér var orðið ljóst fyrir
allmörgum árum, að hann gekk
ekki heill til skógar, ýjaði ég að
þvi við hann, hvort ekki væri ráð-
legast að skifta um starf, losna
viö slikt þrotlaust álag sem felst i
ritstjórn dagblaðs. Mér er engin
launung á þvl, að undir niöri
vonaði ég að honum kynni þá
frekar að veitast tóm til þeirra
hluta, sem mér virtist hann hafa
verið að renna huganum til langa
hrið og jafnvel búa sig undir öör-
um þræði, þaö er að segja bók-
menntalegra iðkana. En Siguröur
kunni hvorki að hlifa sér né fara
fram á neitt sjálfum sér til handa.
Og nú hefur hinn dimmi hljómur
kveðið við, kall þess lögmáls sem
enginn fær breytt.
Ég hóf stutta kveðju mina á
þeim orðum, að bezt færi á þvi að
vera hljóður um stund. Hitt er
vist, að Sigurðar Guðmundssonar
verður lengi minnzt. I persónu-
leika þessa hámenntaða og
gáfaða manns fólst djúp húm-
anisk mildi, sú göfgi hjartalags
og lundar, sem i minni vitund
gerir hugsjónina um bræðralag á
jörðu annað og meira en likinda-
reikning og varajátningu ellegar
draumsýn og hillingu. Hann var
óvenjulega dulur um sjálfan sig
og sína hagi, en þeim mun hlut-
tekningarsamari og nærgætnari
við aðra. Að leiðarlokum þakka
ég honum hrærðum huga tryggð
hans við mig og bróðurlegt þel.
Konu hans, Asdisi Þórhallsdóttur,
sem reyndist honum frábærlega
góður og traustur förunautur,
börnum þeirra, barnabörnum og
öðrum aðstandendum vottum við
hjónin dýpstu samúð.
Ólafur Jóhann Sigurðsson
•
Hógvær og ihugull, en jafn-
framt öruggur og ákveðinn i mati
á málefnum og atburðum. Þannig
er sú mynd, sem Sigurður skilur
eftir i hugum okkar, sem starfað
hafa i röðum sósialista á íslandi.
Hann var einn þeirra manna,
sem vann alla starfsævina i þágu
hugsjónar, án þess að persónuleg
framagirni eða eiginhagsmuna-
streita ætti þar hinn minnsta hlut
að máli. Hans viðhorf var það
eitt, að vinna gagn hugsjóninni
um þann heim réttlætis og
mannúðar, sem sósialistar vilja
skapa.
Vettvangur baráttu hans var
fyrst og fremst Þjóðviljinn, og
hann hefur deilt örlögum með
blaðinu frá upphafi. Hann sætti
fangavist hjá Bretum ásamt rit-
stjórum blaðsins sumarið 1941, og
fjárhagsvandræði þess sögðu vist
oft til sin i pyngju hans. En bar-
áttan færði honum einnig gleði og
fullnægingu. Þeir sigrar sem
blaðið og flokkar sósialista hafa
unnið á liðnum árum hafa einnig
verið sigrar hans.
Blaðið og stjórnmálahreyfingin
urðu ekki aðskilin i huga
Sigurðar, og hann þreyttist aldrei
á að innprenta okkur félögum sin-
um þá staðreynd, ,að útgáfa
blaðsins er ekki aðeins verk-
efni ritstjórnar, heldur
hreyfingarinnar allrar. Hann
áleit að samskipti blaðs og stjórn-
málahreyfingar ættu að vera sem
allra nánust, og sjálfur var hann i
samræmi við það alltaf virkur
þátttakandi i félagsskap
sósialista. Þegar Alþýðubanda-
lagið var stofnað sem kosninga-
bandalag 1956 sá hann það fljót-
lega, að þróunin ætti og hlyti að
verða sú, að úr þessum kosninga-
flokki myndaðist skipulegur
stjórnmálaflokkur sósialista. Hið
tviskipta form kosningabanda-
lags og flokks hlið við hliö væri
ekki hið rétta form fyrir þá sem
samstilltir ættu að glima við
gamalgróið valdakerL i þjóð-
félaginu.
Sigurður var einkar næmur
fyrir öllu ranglæti rikjandi skipu-
lags i hvaða mynd setn það
birtist. Við, sem lengi höfum
klifað á nauðsyn þess að ryðja úr
vegi þvi misrétti, sem konur búa
viö i atvinnulifinu, áttum t.d. ein-
lægan og góðan stuðningsmann,
þar sem Sigurður var. Ég man
hvað það var uppörvandi að sjá