Morgunblaðið - 27.05.1984, Blaðsíða 35

MORGUNBLADID, SUNNUDAGUR 27. MAÍ 1984
35
ÆTTFRÆÐI
- elzta fræðigrein Norðurlanda
Til forna þótti það miklu varða hvernig skyldleika manna var
háttað — sérstaklega eftir að „lénsskipulagið" komst á í Evrópu,
sem oft hefur verið miðað við krýningu Karla-Magnúsar árið 800.
Þá þurftu menn mikið á ættfræðinni að halda t.d. vegna stööu
sinnar í mannfélagsstiganum og hjúskapartengsla. Ættfræðin er
ein elsta fræðigrein norrænna þjóða og hefur verið rnikið stunduð
frá fornu fari, sagði Jón Gíslason, ættfræðingur, í upphafi viðtals
við blm. Mbl. Umræðuefni okkar er að sjálfsögðu ættfræði, sem
verið hefur aðaláhugamál hans um áratugaskeið en Jón starfar
sem póstfulltrúi hjá Pósti og síma í Reykjavík.
Ættfræðiáhugi meðal almenn-
ings hefur af ýmsum ástæðum
lifað lengur hér á landi en ann-
ars staðar, en þegar við landnám
virðast menn hafa lagt stund á
ættfræði hér á landi.
— Hvad veldur því að ætt-
fræðin á sér svona langa sögu hér?
Þar kemur þar einkum tvennt
til.
Sem kunnugt er af íslandssög-
unni voru sett tíundarlög á Al-
þingi árið 1096. Hér var tíundin
hins vegar lögð á sem eigna-
skattur en ekki tekjuskattur eins
og tíðkaðist erlendis. Þetta tel ég
meginástæðu þess hve mikið er
um ættfræði í fornsögum okkar
— það þurfti að sanna hver átti
hinar miklu jarðeignir og var
það gert með ættrakningu til
iandnámsmanna.
LANDNÁMA — ÍS-
LENDINGABÓK
Greinargóðar ættfræðiheim-
ildir voru því snemma ritaðar
hér á landi. Má þar til nefna ís-
lendingabók og Landnámu. í Is-
lendingabók rekur Ari fróði ætt-
ir samtíðarmanna sinna til land-
námsmanna. I Landnámu er
mikið um ættartölur einstakra
manna — þar má t.d. sjá að það
eru sömu ættirnar, sem stóðu að
kristnitöku árið 1000 og stóðu að
tíundarlögunum 1096. Þessar
fornu ættfræðiheimildir eru að
sjálfsögðu grundvöllurinn að
ættfræði, áhuga þjóðarinnar og
ég vil meina að ættfræðiáhugi
íslendinga sé alveg frá þessum
tíma.
— Hvaða ættfræðiheimildir
bafa menn er fornsögunum slepp-
ir?
Töluvert af ættfræðiheimild-
um verður til með með kristni-
tökunni. Það tíðkaðist t.d. fljót-
lega eftir kristnitöku að höfð-
ingjar keyptu sér „sálumessur"
hjá kirkjunni. Slíkar sálumessur
fóru fram árlega á dánardægri
viðkomandi og þurfti kirkjan að
sjálfsögðu að varðveita skrifleg-
ar heimildir um þessi dánardæg-
ur. Þannig er t.d. vitað dánar-
dægur Magnúsar Skeggjasonar,
lögsögumanns, sem var einn
frumkvöðla að tíundarlögum
(dáinn 1107).
Eftir að ísland kemst undir
yfirráð Noregskonunga verður
mikil röskun á völdum einstakra
ætta hér. Þá komast aðr.. ættir
til valda, norskir menn setjast
hér að og nýjar ættir verða til.
Um þetta efni er til merk ritgerð
er fjallar um tengdir fslenskra
og norskra ætta á 13. öld. Þessi
ritgerð kemur bráðlega út í 4.
bindi af Sögu íslands sem Hið
íslenska bókmenntafélag gefur
út.
AN? tLAR OG
FOl NBRÉF
Eftir 13. öld fækkar ættfræði-
heimildum um íslenska menn og
er þá ekki við annað að styðjast
en annála og fornbréf (íslenskt
fornbréfasafn).
Eftir siðaskiptin breyttust
viðhorf manna gagnvart skjölum
og skriflegum heimildum og far-
ið var að hafa meiri hirðu á
slíku. Þá var farið að gera niðja-
töl frá þekktum mönnum, sem
enn eru varðveitt.
Flestar voru ættartölubækur
samdar á Vesturlandi. Þær voru
sífelt auknar eftir því sem árin
liðu og eru þetta mikil söfn.
Þessar þrjár eru helstar: Ætt-
artölubók ólafs Snóksdalíns,
Ættartölubók Jóns Espólíns,
sýslumanns i Skagafirði, og
Ættartölubók Steingríms bisk-
ups Jónssonar.
I þessi söfn hafa ættfræðingar
sótt geysimikinn fróðleik enda
eru þær einhverjar merkustu
ættfræðiheimildir, sem við eig-
um. Ein þessara bóka hefur ver-
ið gefin út ljósprentuð, Ættar-
tölubók Jóns Espólíns.
— Hvað um aðrar ættfræði-
heimildir?
ANNTALIÐ 1903
HIÐ FYRSTA í HEIMI
Árið 1703 var tekið allsherjar-
manntal hér í íslandi og er það
hið elsta í heiminum, sem nær
til heillar þjóðar. Þar er að finna
upplýsingar um aldur og heimil-
ishagi hvers og eins. Þetta
manntal gaf Hagstofa íslands út
á árunum 1926 til 1946 og nú hef-
ur Ættfræðifélagið ákveðið að
gefa út ljósprentaða útgáfu af
þessu manntali. Hér er að sjálf-
sögðu um að ræða geysimerki-
lega heimild fyrir mannfræð-
inga og ættfræðinga. Einnig er
til manntal úr þrem sýslum
landsins frá árinu 1729 — svon-
efnt „Grænlandsmanntal" er
fram fór í Rangár-, Árnes- og
Hnappadalssýslu er Danir höfðu
það í athugun að flytja íslenskt
fólk til Grænlands.
Næsta manntal, sem hefur
mikla þýðingu, er frá 1762 og
náði það til landsins alls. I
meirihluta þess manntals eru
aðeins rakin nöfn húsbænda en
látið nægja að geta tölu vinnu-
hjúa á hverjum bæ, þó í nokkr-
um sýslum séu öll nöfn skráð.
Næsta manntal er frá 1801 og er
Ættfræðifélagið nú að gefa það
út. I manntali frá 1845 er getið
fæðingarstaðar allra, sem
manntalið nær til, en þetta
manntal hefur Ættfræðifélagið
einnig gefið út.
Árin 1816—1818 er tekið
manntal hérlendis. Það var fært
í kirkjubækur og er þar getið
fæðingarstaðar hvers og eins.
Þetta manntal hefur Ættfræði-
félagið þegar gefið út. Frá 1845
hafa verið tekin manntöl hér á
landi á 10 ára fresti.
KIRKJUBÆKUR —
ÆTTARTÖLUBÆKUR
Merkustu heimildir ættfræð-
innar á öldum áður eru kirkju-
legs eðlis. Hinar elstu eru „sálu-
messurnar" sem , ég gat um.
Skráning kirkjubóka hófst hins
vegar ekki fyrr en um 1750 og þá
aðeins á nokkrum stöðum á
landinu og það er ekki fyrr en
Jób Gíslason ættfræóingur.
Rætt viö
Jón
Gíslason
ættfræöing
um 1785 sem almennt er farið að
skrá kirkjubækur, en því miður
eru þær ekki til úr öllum sóknum
landsins.
Svo minnst sé á aðrar heimild-
ir er mikið til af skattbænda- og
tíundarskýrslum frá 18. öld, og
er það mikið magn heimilda.
Elstu skattbændaskjöl, sem eru
til eru úr Skálholtsstifti, allt frá
árinu 1681 og er þvi hægt að
bera þau saman við manntalið
frá 1703.
Ég nefndi hér áðan þrjú stór
niðjatöl, sem eru hin merkustu,
en að sjálfsögðu eru til mörg
minni niðjatöl. Mætti þar til
nefna Ættartölubók sr. Jóns
Halldórssonar fróða í Hítardal
og einnig ættartölubækur, sem
prentaðar eru í Biskupasögunum
er bókmenntafélagið gaf út. Þar
er að finna mikið af merkilegum
heimildum. Þá mætti nefna
Ættartölubók eftir Jón Magn-
ússon, sýslumann, bróður Árna
Magnússonar í Kaupmannahöfn.
Fjöldinn allur er svo til af
smærri ættartölubókum, sem
varðveittar eru á söfum hér, en
einnig í Kaupmannahöfn og
British Museum.
Ættartölubækur eru afar mis-
jafnar að heimildargildi og þarf
mikla þekkingu til að nota þær,
þannig að þær komi að fullum
notum.
MERKIRÆTT-
FRÆÐINGAR
— Hverjir voru það sem vöktu
ættfræðiáhuga manna á síðari öld-
um.
Jón Sigurðsson, forseti, var
mikill ættfræðingur. Þegar hann
gaf út fyrsta bindið af forn-
bréfasafninu (íslenskt forn-
bréfasafn) , studdist hann mjög
við ættrakningar fornar. Hafði
. þessi útgáfa mikil áhrif á ætt-
fræðiáhuga íslendinga. Síðar
komu fram ýmsir fræðimenn,
sem rituðu mikið um ættfræði,
m.a. Jón Pétursson, háyfirdóm-
ari, sem gaf út tímarit síðari
hluta 19. aldar þar sem raktar
voru ættir alþingismanna.
Bogi Benidiktsson , stórbóndi
á Staðarfelli, samdi geysimikið
rit, Sýslumannsæfir, er gefið var
út í fjórum bindum og er mikið
undirstöðurit í ættfræði. Síðan
var farið að gefa út ýmis emb-
ættismannatöl, t.d. Presta- og
prófastatal, sem sr. Sveinn Niel-
sen, prófastur á Staðarstað, tók
saman.
Á þessari öld hefur verið gef-
inn út fjöldinn allur af ættfræð-
iritum. Mikið af ættfræðilegum
fróðleik er að finna í sagnaþátt-
um og héraðssögum. Þá megum
við ekki gleyma minningargrein-
um dagblaðanna, sem I heild eru
geysimiklar og merkar ættfræði-
heimildir. Hefur ættfræðiáhugi
hér jafnan verið mikill og æft-
fræðin með miklum blóma.
— Eru einhver hagnýt not af
ættfræðinni?
Á líðandi stund hefur ætt-
fræðin töluverða þýðingu fyrir
læknavísindin í sambandi við
rannsóknir á ættgengum sjúk-
dómum og einkennum. Þá hafa
ættfræðiheimildir verið notaðar
við blóðrannsóknir hjá blóð-
bankanum hér. Ég get nefnt tvo
lækna, sem notað hafa ættfræði
mikið við rannsóknir sínar, en
það eru Árni Árnason læknir,
síðast á Akranesi, og einnig
Kjartan Ragnar Guðmundsson,
læknir á Landspítalanum. Svo
virðist sem áhugi lækna hafi
beinst í auknum mæli að ætt-
fræðinni í seinni tíð.
ÆTTFRÆÐIFÉLAGIÐ
— Hvenær var Ættfræðifélagið
stofnað?$t4
Ættfræðifélagið var stofnað í
Reykjavík hinn 22. febrúar árið
1945 og er áhugamannafélag um
ættfræði og ættfræðirannsóknir.
Fyrsti formaður Ættfræðifé-
lagsins var Pétur Zophaníasson,
ættfræðingur.
Félagið hefur gefið út ýmsar
merkar ættfræðiheimildir, t.d.
nokkur íslensk manntöl og er
töluverð útgáfustarfsemi fyrir-
huguð á næstunni. Nú eru á
fjórða hundrað manns i félaginu.
Við höldum 4—5 fundi á
hverjum vetri og eru þá haldnir
fyrirlestrar um ættfræði og efni
þeirra rætt á eftir. Áhugi manna
er mikill — algengt er að 60
manns mæti á fundi, sem hlýtur
að teljast góð mæting í áhuga-
mannafélagi.
Helsta verkefnið, sem fram-
undan er hjá Ættfræðifélaginu
núna er að gefa út ljósprentaða
útgáfu af útgáfu Hagstofu ís-
lands á manntalinu frá 1703. Þá
hefur félagið gefið út manntölin
er áður var getið. Ættfræðifé-
lagið hefur einnig haft samband
við ættfræðifélög á Norðurlönd-
um og i Bretlandi og einnig við
Vestur-íslendinga er margir
hafa mikinn áhuga á ættfræði,
sem kunnugt er.
— Hvert getur maður snúið sér
vilji maður rekja sína eigin ætt?
Flestir kunna einhver skil á
ætt sinni — öfum og ömmum,
langöfum og langömmum. Vilji
maður þekkja ætt sína betur
l.jósm. Kristjín Öra
verður að leita í kirkjubækur og
manntöl, sem varðveitt eru á
Þjóðskjalasáfni íslands. Þegar
kirkjubækur þrýtur þá er að
fara í ættfræðibækur og niðja-
töl.
ÆTTVÍSI
Ef menn treysta sér ekki til að
framkvæma þetta er hægt að
leita til ættfræðinga. Það eru
nokkrir menn, sem taka að sér
að rekja ættir fólks og hægt er
að leita til Ættfræðifélagsins til
að komast í samband við þá.
— Nú hefur þú sinnt ættfræði-
rannsóknum um áratugaskeið —
telurðu að hæfileikar og skapgerð-
areinkenni gangi í ættir eins og oft
er haldið fram?
Það er ekki nokkur vafi á því
að líkamleg einkenni ganga í
ættir. Pétur Zophoníasson sagð-
ist t.d. hafa getað rakið spékopp
í marga ættliði. Ég efast ekki um
að skapgerðareinkenni og sér-
hæfileikar gangi í ættir —
ákveðnar hneigðir, hagleiksgáfa,
skáldskapur og sjómennska ein-
kenna t.d. greinilega tilteknar
ættir. Og það er fleira sem mað-
ur sér þegar maður skoðar stór-
ar ættir. Sumar ættir standa
mjög vel saman og hafa náð
miklum völdum fyrir bragðið, en
aðrar hafa tilhneigingu til að
sundrast. Sumar ættir hafa
lengi búið á sama stað og þannig
getur ættfræðin verði hrein
gullnáma fyrir þá, sem skrifa
sögu einstakra héraða.
Það er vitað að hér hafi sömu
ættir búið á sömu jörð í 200 ár,
en margar miklu lengur. Á einni
jörð hér á íslandi er taiið að
sama ættin hafi búið frá land-
námsöld, á Skarði á Skarðs-
strönd í Dalasýslu. ólafur Lár-
usson hefur skrifar um þetta
grein og sannað þetta.
Ég get nefnt aðra jörð þar sem
sama ættin hefur búið afar
lengi. Það er Ás í Holtum í
Rangárvallasýslu. Þar hefur
sama ættin átt jörðina frá þvi að
sögur hófust og allt fram á þessa
öld.
— Hvað um ættfræðiáhuga ís-
lendinga — það munu vart margar
þjóðir geta státað af jafn miklum
og almennum áhuga á þessari
fræðigrein?
Jú, við íslendingar erum
sennilega fremstir meðal þjóða
hvað varðar ættfræðiþekkingu
og höfum við sjálfsagt notið þess
hve landið er lítið. Nágrannar
okkar, írar, eru einnig mjög
framarlega hvað ættfræði varð-
ar og ættfræðiáhugi er töluverð-
ur meðal Englendinga og Þjóð-
verja. Ættfræði er hinsvegar lít-
ið stunduð á hinum Norðurlönd-
unum, nema helst í Noregi.
Viðtal: Bragi Óskarsson