Tíminn - 01.06.1955, Blaðsíða 6

D.
TÍMINN, miðvikudaginn 1. júní 1955.
120. blað.
I.
Jónas Jónsson frá Hriflu
Jiefir nýlega sent frá sér ofan-
j.iefnt ritverk, en Menntamála
j;áð og Þjóðvinafélag gefið út.
,'3ók þessi er 464 bls. að stærð;
prýdd og auðguö 84 myndum.
Bókin fjallar um forsögu og
oildrög íslenzkrar endurvakn-
;;ngár á 19. öld og torsótta við-
jieitni ísjendinga að koma af
jaýj'u fyrir sig fótum og sækja
ifram til endurreisnar þjóð-
menningu og sjálfsforræðis.
,'Sru tilteknir þættir svo sem
jsirkjumál, skólamál, bók-
.nenntir, vísindi og listir, bjöð
og tímarit, raktir til hlítar á
jpessu skeiði. Aðrir þættir, svo
,sem dómsmál, heilbrigðismál,
atvinnumáJ, verzlun o. fl. bíða
uíðara hluta þessa bindis. Eins
og að ljkum lætur gengur sj álf
stæðisbarátta íslendinga í and
Jlegum, fjárhagslegum og
,'stjórnarfarglegum efnum eins
og rauðijr þráöur gegnum alla
jpessa sögu.
Höíundur hefir í formála
:fyrir þessu bindi rakið tildrög
jpess, aþ hafin var ritun og út-
gáfa þessarar Sögu í^lendinga.
„i Alþingj 1928 voru sett lög
■'jm Menntamálaráð Qg Menn-
ingarsjóð og hófu þessar
stofnanir útgáfu. bóka, er færð
:ist í aukana, eftir því sem
stundir liðu fram. Skömmu
:fyrir síðustu heimsstyrjöld
kom Dr. Þorkell Jóhannesson,
er þá var landsbókavörður, að
:máli við Jónas Jónsson með
jþá tillögu, að rituð yrði og gef-
íin-út saga íslendinga í 10 bind
am. Jónas Jónsson átti frum-
ikvæði að stofnun MenntamáJa
:ráðs og Menningarsjóðs. Síð-
ar kom hann því til Jeiðar, að
samstarf hófst um bókaút-
gáfu með Menntamájaráði og
Þjóðvinaféláginu. En Þjóðvjna
'.Eéiagið á upphaf sjtt og rgetur
að rekja allá götp aftur í s.jálf
stæðisbaráttu Í9. aldar, stofn-
að 1871. Um þær mundir, er
'Dr. Þorkell bar fram' tillögu
:sína, yaj- Jónas. Jónsson for-
:maður beggja þessara stofn-
nna: Menntamálaráðs og Þjóð
vinafélagsins. Greip Jrann til-
iögu Þorkels þegar á loíti og
:með alkunnum eldmóði sínum
og dugnaði fylkti hann liði til
atarfs. Tóku ' nokkrir helztu
isagnfræðipgar að sér, að rita
um ákveðin skeið í sögu þjóð-
arinnar, eftir því sem nánar
e.r rakið í þessum formála. Ár-
angurinn hefir orðið sá, að þeg
ar eru út komin 4., 5., 6., 7. og
jpessi fyrri hluti 8. bindis sög-
anpar.
II.
Jónas Jónsson hefir í for-
tnála sett fram skoðanir sínar
um eðli og gildi tveggja ólíkra
,'nátta sögyritunar og ættfærir
jþá til tveggja af meginíyrir-
taærum tilverunnar: efnis og
anda. Hann segir: „f sögurit-
uh Vesturlanda er um þessar
mijndír um að ræða tvær að-
:ærðir um meðferð efnisins.
Önnur og eldri aðferðin .bygg-
:;r á því, að skýra sögulega við-
taurði og andlegt líf, með þvi
að lýsa yfirburðum foryztu-
:.nanna þjóðanna á hverjum
ntað og tíma. Hin aðferðin er
,iíðar fram komin. Þar er gert
"áð fyrir, að saga þjóðanna
Jkist- framrás skriðjökla nið-
ur fjallagljúfur. Mannlífs-
otraumurinn sígur undan sín-
im eigin þunga. Saga þjóð-
:mna verður þá bæði nafnlaus
og persónulaus. Atvinnu- og
::'ramleiðsjuskilyrði ráða rás
ntburðanna en ekki andleg á-
;ök skörunganna o. s. frv.“
(bls. XII).
Jónas Jónsson aðhyllist
ninn fyrrnefnda og eldra hátt
oöguritunar, að skipa persónu
í :ögunni í öndvegi, með því að
iiiennirnir skapi söguna með
Jónas Þorbergsson:
a ísBendinga
FyrrS liltsíi úUsmala Mmlis. TÍMabiIiS 1830-1874. FjöIiiisinenM og
Jóii Sigwrðssoa
verkum sínum og andlegum
yfirburðum og öll menningar-
þróun sé og hafi ávallt verið
háð framtaki og forystu afreks
mapna. — Tæplega mun, um
þetta vera uppi ágreiningur,
svo rík sem er hetjudýrkunin
í eðli allra manna. Hitt mun
fremur orka tvímælis og
bregða til beggja vona, liversu
sagnriturum ýmsum lætur það
að skoða Pg skijgrejna' skap-
höfn og persónuleik þeirra
manna, sem valda þróun mála
og söguna skapa. Jónasi Jóns-
syni lætur þetta flestum bet-
ur. íslandssaga hans handa
börnum og unglingum, sem
hann reit snemtna á árum,
lilaut mikjar vinsældir. C-g i
þessu verki sínu hefir hann
uppi hina spmu viðleitni og
leiðir frásagnarhátt sinn til
þeirrar niðurstöðu, er Irann
sjálfur orðar svo á öðrum stað
í formála, áð saga íslendinga
eigi aldrei að vera annað en
lesbók þjóðarinnar, þar sem
kynslóð eftir kynslóð sér for-
feöur s}na og þeirra athafnir
eins og skuggamyndir á tjaldi.
Með þeim hætti ejnum sé von
um, að þjóðin varðveiti rétta
trú á gildi sínu. (bls. XV).
III.
Nú hefir það fallið í hlut
Jónasar Jónssonar, að rita um
það skeið í sögu íslendinga,
spm merkapt er, þegar frá er
talin landnáms- og sögu-
öld og allt til loka ritald-
ar. Saga íslendinga á ára-
bilinu frá 1830 til 1874 er
saga þeirra afreksmanna, er
fyrstir reistu þjóðina af knjám
frá mestu andlegri og efna-
hagslegri niðurjægingu, sem
yfir hana hafa gengið, eftir
aldalanga verzlunarþrælkun,
Ivíóöuharöindin og aldamóta-
harðindjn. íslenzkir afreks-
menn á 16. öld brutú af þjóð-
inni verzlunarfjötrana.hrundu
viðbjóðslegri ágengni danskr-
gr tungu og unnu megin-
áfanga sjálfstæðisbaráttunn-
ar. í kjölfar þessara stórsigra
fpr síðan efnahagsJeg viðreisn
með stórsókn í sjávarútvegi,
ræktunai’málum og verzlun á
fyrstu tugum 20. aldar, ásamt
fuHri endurheimt stjórnar-
farslegs sjálfstæðis fyrir
miðja öldina. — Nítjánda öld-
ip er tími mestu andlegra vor-
gróinda í íslenzku þjóðlífi eft-
ir íangan og dimman vetur.
Frelsishreyfingin, sem hristi
ajla NorðuráJfu á 19. öld, náði
einnig lringað og öldin ein-
kennist af vaxandi þjóðar-
sársauka og sterkum átökum.
Vísindalegar sögurannsóknir
hefjast, skáldfylking aldarinn
ar ryðst fram, tímarit og blöð
reka hvað annað, þar sem sótt
er og varist um málstaö stjórn
frelsis og þjóðframfara. — „Þá
er það víst, að beztu blómin
gróa í brjóstum, sem að geta
fundið til,“ kvað Jónas Hall-
grímsson á 19. öld. Sársaukinn
yfir því, er glatast hafði af
þjóðlegri reisn sögualdar; yfir
kúgun og rangsleitni genginna
alda varð frumvaki mikilla
liugsjóna og sterkra átaka.
Þjóðarsársciuki leiðir ávallt
fram stór mál og sterka menn
til afreka. — Saga slíkrar ald-
ar, rétt samin, verður fyrst og
fremst persónusaga, þar sem
afreksmenn, hver í sinni
grein, ganga fyrir sjónir les-
andans, eiiis og skuggamynd-
ir á tjajdi, svo sem höfundur
sjálfur kemst að orði.
Mér þykir vel fallið, að -Jón-
as Jónsson frá Hriflu hefir
valizt til þess að rita afreka-
sögu 19. aldar. Ungur kaus
Jónas sér vopn úr hendi Jóns
Sigurðssonar og fleiri afreks-
manna aldarinnar, er sum
höfðu niður fallið, en önnur
verið um of lítt hreyfð 1 lang-
drengnu þjarki íslendinga við
Dani um landsréttindin. í
Skinfaxagreinum sínum hóf
Jónas Jónsson nýja raust í
landinu og um fulla tvo tugi
ára fylkti hann liði til sóknar
í framfaramálum íslands með
meiri glæsibrag og meiri ár-
angri en áður hafði þekkzt í
sögu landsins. — Jónas Jóns-
son er því með nokkrum hætti
arftaki þeirra manna, sem á
19. öldinni hófu merki hug-
sjónanna hæst á loft. — Saga
Jónasar og afreka hans verð-
ur ekki til hlítar skráð né rétti
lega metin af samtíðarmanni.
Þó hygg ég það vera falslaust
og áhættulaust, að skjóta und
ir mat framtíðarinnar þeim
dómi um Jónas Jónsson, að
hann hafi um hugsjónir, elju-
sernj og afrek borið langt af
öllum þeim mönnum, sem mót
að hafa sögu íslendinga á
fyrri hluta 20. aldar.
IV.
Með þessar forsendur í liuga
og þá að auki, að Jónas Jóns-
son er ritsnjall maður svo af
ber, munu vandfýsnir lesend-
ur vænta mikils frá hans
hendi um sögu 19. aldar. Verð-
ur þessu næst leitast við að
rekja hér, hversu hann býgg-
ir upp þessa bók sína. Er þess
fyrst að geta, aö þessi fyrri
hluti sögunnar fjallar um þær
greinir mála, er sízt voru háð-
ar danskri einvaldsstjórn,
valdboði og ágengni, en það
eru kirkjan og latínuskólinn,
skáld og rithöfundar, vísinda-
menn og listamenn. Mun í síð-
ara hluta bindis þessa draga
til stærri tíöinda, er til sög-
unnar koma verzlunarmálin,
atvinnumálin og frelsisbarátt-
an.
Höfundur byrjar mál sitt á
því, að gera nokkura grein fyr
ir þeim meginbreytingum, sem
verða á hugum og högum
manna í vesturlöndum á síð-
ari hluta 18. aldar með iðnbylt
ingunni brezku og tilkomu
rómantísku stefnunnar í list-
um og skáldskap. Iðnvæðingin
hefst, þegar eimvélin er fund-
in og borgarastéttin eflist til
auðs og valda. Áhrifin
frá þingstjórnarskipun Breta
vaxa og berast í fari þessara
meginstrauma og hugur
þegna og þjóða rís gegn sjálf-
teknu einræðisvaldi stólkon-
unga og yfirgangi spilltra
forréttindastétta: aðals og
klerka. Þegar líður fram á 19.
öldina öndverða velta holskefl
ur byltinganna yfir FrakkJand
og orka slíkri hreyfingu í flest
um löndum Norðurálfu, að
einræðisherrarnir verða að
slaka á klónni og hverfa til
meiri og minni þingstjórnar-
skipunar í löndum sínum.
Þessu næst kemur yfirlits-
grein höfundar um einvalds-
konunga Danmerkur og ein-
valdsstjórn á árabilinu 1830 til
1874 og önnur um danska
valdamenn á þessu sama
skeiði. Taka þeir báðir saman
yfir um 60 blaðsíður bókar-
innar. Enda þótt ekki verði í
slíkri sögu sem þessari hjá því
komist að greina frá gangi!
mála hjá Dönum og þeimj
mönnum dönskum, sem íslend1
ingar áttu við að skifta, má efi
til vill segja, að höfundur
hefði með meiri yfirlegu get-
að og að skaðlausu mátt hafa
þessa kafla nokkru styttri. Er
ekki laust við að upp vekist við
lestur þeirra gömul óbeit á
sögustagli um danska kon-
unga frá öndverðri þessari
öld.
Næstu kaflar eru um kirkju
mál og skólamál á íslandi á
fyrrnefndu árabili og fylla um
58 blaðsíður. Eru þeir kafjar
báðir og ekki sízt hinn síðar
nefndi næsta lærdómsríkir og
prýðilega gerðir frá höfund-
arins hendi. Gáfur Jónasar
Jónssonar, söguleg innsýn og
þjóðmálastarf hefir allt til
samans gætt hann yfirburð-
um um skilgreiningu megin-
atriða og lýsingu þeirra
manna, er yfir rísa og hæst
ber og valda gangi sögunnar.
Hefst þessu næst sá kafli
bókarinnar, er mun verða les-
bók þeirra íslendinga, sem í
framtíðinni hirða um að vita
nokkur skij þeirra manna, sem
á undangenginni öld ruddu þá
götu, er þeir sjálfir ganga, en
það er persónusaga 19. aldar
og tekur yfir nálega 200 blað-
Síður bókarinnar. — Sam-
kvæmt skoðun höfundar,
þeirri, er fyrr var lýst, um
þann hátt söguritunar, er
mestu varði, er atburðarás og
sögustaöreyndum ekki skipað
hér í öndvegi frásagnarinnar,
heldur eru afreksmenn aldar-
innar i skáldskap, bókmennt-
um, listum og vísindum einn
af öðrum leiddir fyrir á tjaldi
sögunnar, rakinn uppruni
þeirra og æfiágrip, afrekum
þeirra lýst og saga þeirra og
verk tengd umhverfi, atburð-
um og þróun sögunnar. Hið
sama má og segja um síðasta
meginkafla bókarinnar, er
fjallar um blöð og tímarit og
hefst á frásögn um „Ármann
á alþingi“ Baldvins Einarsson
ar. Er sá kafli 118 blaðsíður aö
lengd. — Þessir tveir megin-
þættir bókarinnar eru glögg-
lega mótaðir skoðunarhætti
höfundarins um það, hversu
sögu skuli rita svo, að hún
verði bæði fróðleg og forvitni-
leg, þar sem sögupersónur rísa
í gerð sinni, gildi sínu og verk
um, fJestar úr örbirgð og marg
ar úr umkomuleysi, en orka
hver á sinn hátt og allar sam-
an aldahvörfum. — Jónas
Jónsson hefir hér gert merki-
lega tilraun, að snúa sögurit-
un til þess háttar, er kusu höf
undar íslendingasagna, þar
sem sögulietjan er ávallt í fyr-
irrúmi, en atburðir og örlög
verða afleiðingar verka þeirra
og persónugerðar. Þessi fyrri
hluti bókarinnar fullnægir þvl
til hlítar þeim kröfum, sem
gera verður til lesbókar, fróð-
legrar og jafnframt skemmti-
legrar. Hann verður og um leið
handhæg uppsláttarbók þeim
lesendum, sem af einu eða
öðru tilefni óska, að fræðast
um afreksmenn 19. aldar. —
Ritstíll Jónasar Jónssonar er
vel kunnur, runninn af vörum
alþýðu manna í Þingeyjar-
svsju á 19. öld, látlaus, en þó
litríkur, myndauðugur og safa
mikill.
V.
Ekki verður hér dæmt um
sanngildi og nákvæmni frá-
sagna þessarar bókar í ein-
stökum atriðum. Hún er ekki
gerð sem vísindarit, heldur
fræðibók og skemmtileg les-
bók. Fullnaðardómur verður
og ekki lagöur á verk, sem að-
eins er hálfnað. En af þessum
fyrri hluta bókarinnar má
mikils vænta um áframhald-
ið, þegar til sögunnar kemur
slíkur maður sem Skúli Magn-
ússon og aðrir baráttumenn í
verzlunarmálum og atvinnu-
málum og saga Jóns Sigurðs-
sonar og frelsisbaráttunnar
verður sögð á fyllri hátt,
VI.
Höfundur þessarar bókar
hefir í formála hennar eins og
svo oft og víða annars staðar
látið uppi áhyggjur sínar yfir
þverrandi áhuga æskumanna
landsins á sögu þjóðarinnar.
Hann hefir hér gert tilraun til
úrbótar, með því að rita hand-
hæga lesbók um eitt merkasta
skeið sögunnar, fróðlega og
fýsilega til lestrar. — En mér
er spurn: Mun það duga til?
Áhugi fyrir þjóðarsögu vaknar
þá fyrst, er þjóðin verður grip
in miklum sársauka eins og
sögurannsóknir 19. aldar
votta. — Nú finna fáir til eða
engjr á þann hátt sem gerðu
þeir menn, er á 19. öld hófu
viðrejsnarstarfið og brutu af
þjóðinni aldagamla fjötra. Við
njótum nú verka þeirra og er
það mest í mun að „lifa í vel-
lystingum praktuglega". ís-
lenzka þjóðin og framtiðar-
saga hennar hefir nú fyrir
ómótstæðilegt afl tækniþróun
arinnar borizt inn í flaum
heimsmálanna, svo við fáum
við ekkert ráðið og vitum ekki,
hvort til glötunar stefnir eða
gengis. íslenzkir æskumenn,
sem aldir eru upp við áhrif
tveggja heimsstyrjajda, verða,
með sáralitlum undantekning
um, ófúsir að lesa íslandssögu,
hversu sem hún er rituð. Og
þeir verða, einnig með sárfá-
um undantekningum, þrátt
fyrir alla skólagöngu, ófróðir
(Framhald & B. Blðu.)

■ ■
VATNSAFLSTOÐ til sölu
Vatnsaflsstöðín við Leirá í Leirársveit, BorgarfirCi,
er til sölu.
VATNSVÉL: Francis túrbína, gerð fyrir 12 m. fallhseð
og 150 1/sek.
RAFALL: ASEA jafnstraumsrafall, 13 kw, 230 v., 800
sn/mín.
ÞRÝSTIVATNSPÍPA: 70 m löng og 50 sm víð, járnpipa
Nánari upplýsingar fást hjá Júlíusi Bjarnasyni, Leirá,
eða hjá raforkumálaskrifstofunni í Reykjavik. .