Tíminn - 04.03.1956, Blaðsíða 5

T ÍM I N N, sunnudaginn 4. marz' 195S.
Ásgrímur Jónsson
(Framhald af 4. síðu.)
sjálfsagt mætti rita um hverja ein-
staka mynd heilan kapítula, en ég
hefi ætlaS mér að stikla á stóru
og helzt nefna þær myndir, sem
einkum marka tímamót í starfi
málarans, ef mér tækist þá að
leiða og greiða fyrir þeim, sem
skoða sýninguna með það fyrir
augum að fylgja málaranum á,
þroskabrautinni.
Það er varla hægt að segja, að í
starfi Ásgríms hafi orðið miklar
„stökkbreytingar". Fremur er það
jöfn og sígandi þróun, ár frá ári,
og mannleg þörf eftir því að sætta
sig ekki við orðin hlut, en reyna
nýjar leiðir til úrlausnar viðfangs-
efnunum, sem einkennir allt hans
líf.
Náttúran hefir verið honum sí-
veitul. Ojf haftn þakkaði fyrir með
hæversku, en jafnan sótt heim
nýjja og nýja gestgjafa.
Nokkuð sérstæð og sérkennileg
verk eru eldgosa- og jökulhlaupa-
myndir Ásgríms, sem hafa orðið
til ;á nokkrum undanförnum árum
og jhann hefir endurtekið aftur og
aftur með nokkrum breytingum.
í þessum myndum hefir hann feng-
ið tækifæri til að fella inní lands-
ELDGOS. — Málverk eftir Asgrím Jónsson.
lendis verk, sem jafnast á við þessi1 ursmeðlim, og Félag íslenzkra
verk Ásgríms Jónssonar, að frá- i myndlistamanna hafði yfirlitssvn-
skildum eldri japanskri vatnsiitu-j ingu á verkum hans fyrir 10 árum
list, sem er heimskunn og á að : síðan í Listamannaskálanum og lét
baki sér margra alda hefð.
Ásgrímur fer á sérstakan hátt
með vatnslitina. Hann útfærir og
fullkomnar myndina næstum eins
Sigurjón Ólafsson móta andlits-
mynd af honum.
Áður en ég skil við þessar línur
um Ásgrím Jónsson, er mér það
og þær væru gerðar með olíulitum | skilt að játa það hreinskilnislega,
en flestir aðrir nota vatnliti til j að þrátt fyrir það aö ég hefi verið
frumdratta að öðrum verkum.
ÉG HEFI RITAÐ að Ásgrímur
lagið menn og hesta, förunauta ís-1 Jónsson væri fyrst og fremst iandv-
leridingsins í gegnum aldirnar og lagmiálari, og notaði fyrirmyndir
sem hafa borið hann yfir órudd úr nattúru landsins í myndir
aðdáandi listar hans frá því ég
fyrst kynntist henni, að við ná-
kvæma skoðun þessarar sýningar
rann það upp fyrir mér í fyrsta
öræfi og
vatnsfalia.
vatnsflauma
Það er einhver
j sinn, hversu stórkostlega góðan
vitlausra ar. En það vænað falsa'sílðreynd 1 V°r’
seið- ir ef ekki væri getið annarra við- Þar sem Asgrímur Jónsson er.
andi sögulegur niður yfir öllurn fangsefna hans, en hann hefir víð-I
þessum verkum hans, eitthvað, ar komið við sögu. Nokkrar and- j
sem er fjarlæ.gt, en æfintýralegt, litmyndir hefir hann málað. Á |
og næstum ofsafenginn rómantísk- sýningunni eru tvær slíkar, af Páli
ísólfssyni og Halldóri Jónassyni.
Þessi verk vitna um, að hann er
Jón Þorleifsson.
ur máttur í meðferð formsins, sem
torveldar máske samanburð við
fyrri vcrk hans. Það mætti þó vej hlutgengur á því sviði. Hann
segja mér, að, er íímar líða, verði j^efir málað nokkrar blómamyndir
þessi verk tálin með því bezta
sem hann hefir gert. Á ég þar
sérstaklega við allra síðustu mynd-
ir hans, „Jökulhlaup" nr 24 og
sem einnig prýða þessa sýningu.
Lolcs er þess að geta, að hann
hefir haft áhuga fyrir þjóðsögum
og málað margar slíkar myndir
Fyrirlestur í Háskólan-
um á morgun um
Ivar Orgland, sendikennari, flyt-
ur fyrirlestur um norska tónskáld-
ið Edvard Grieg í hátíðarsal Há-
skólans á morgun kl. 5 e. h. Guð-
mundur Jónsson, óperusöngvari,
syngur Grieg-lög við ljóð Vinjes,
og Árni Kristjánsson, píanóleikari,
aðstoðar. — Ókeypis , aðgangur
fyrir alla.
(Það má benda á, að mörg tón-
verk eftir Grieg hafi verið leikin
undanfarin ár af sinfóníuhljóm-
..............c... .. , sveitinni í Reykjavík undir stjórn
litum emhann hefir mikla leikm hún er máluð í sterkum litum. Þess l Ölav Kielland, t. d. Holberg-svíta,
1 meðterö þeirra. 1 má enn geta að ein altaristafla er Vinje-söngvarnir „Den særde“ og
Vatnshtamyndir hans urHorna- meðal myncja jians, Kristur í Ema 1 „Ved Rondane" og þjóðvísan „Den
firði ,þg y^stur-Skaftafellssyslu, us. þag er næsta einkennilegt, að j bergtekne“ (Hinn bergnumdi)
engin kirkja skuli liafa eignast svo 1 (allir sungnir af Guðmundi Jóns-
! syni), „Kveld pá fjellvidda", „Pí-
anókonsert í a-moll“ (einleikur
Árna Kristjánssonar) og „Symfon-
iske danser“).
„Eldgos“ nr 16, að þær víkki og bæði með vatnslitum og olía.
dýpki skilning manna á því að Kunnastar þeirra eru ýmsar mynd-
rnála, og flýti framvindu hinnar jr af Djáknanum á Myrká, svo sem
sönnu málaralistar í voru landi. I gú^ er Listasafn ríkisins á og nýtur
_ ‘ sín vel á meðal landslagsmynda
EINð OG aður er getið, er jjans Sama er að segja um Hlina
yatnslitamyndum komið fyrir i Kóngsson, sem blasir við auga er
hliðarsolum. Asgrimur hefir fra komið er inn á sýninguna 0g mál-
fyrstu tíð málað mikið með vatns-
máluðum 1912 vöktu almenna að-
arinn hefir fullgert á síðustu árum,
dáun á þejm tíma sem þær komu á tt verk því fremur sem einkar
fyrst fram. Hmn hugþekki fjalla- fátæklegt jistrœnt fraR1jag hefir
blær auðveldaði fólki skilning fyr
ir fegurð þeirra. Þar er Öræfajök-
ull séður frá tveim hliðum. Úr
Fljótshverfinu og frá Höfn í
Hornafirði. Stóralag í Hornafirði,
Svínafell í Öræfum og margar
fleiri sem eru málaðar í léttum
verið á þeim vettvangi hjá okkur.
I-Iann hefir teiknað mikinn
fjölda þjóðsagnamynda og er þeim,
flestum, komið fyrir beggja megin !
dyra við inngöngu í sýningasalma. AtSalfundur Verzlunar-
eins og áður er getið heiðr manna á «Akareyri
litum.Auk margra mynda hans frá ar ríkisstjórn íslands Ásgrím Jóns- j Akureyri í gær: Aðalfundur Fé-
yngri árum, er fjöldi vatnslita- son með þessari sýningu á þessum : jags verzlunar- og skrifstofufólks
mynda frá siðustu 10 arunum, sem timamótum í æfi hans. í þessu a Akureyri var haldinn ný'lega. Á
eru framúrskarandi vel málaðar. sambandi er þess að geta að áður ; árinu gerði félagið nýja kaup- og
kjarasamninga. Það gerðist aðili
að námskeiðum, sem haldin voru
Því hefir stundum verið fleygt að hefir honum hlotnast ýmsar opin-
Ásgrímur væri ef til vill mesti I berar viðurkenningar. Árið 1930
vatnslitamálari, sem nú væri uppi I fékk hann prófessorsnafnbót. Hann j á vegum Iðnaðarmálastofnunarinn
í heiminum. Ég hefi ekki þekkingu hefir verið sæmdur stórriddara j ar, og var almenn þátttaka. Félags
til að kunna á því full skil, en viðkrossi hinnar íslenzku fálkaorðu 1 menn eru nú 185. Stjórn skipa:
nákvæma skoðun þessarar sýning-með stjörnu. Danir hafa gert hann
ar, þykir mér ekki ótrúlegt að þaðað Komandör af Danebrog 1.
megi til sanns vegar færa. aðgráðu og konunglega sænska
minnsta kosti hefi ég ekki séð er-akademían hefir gert hann að heið-
Jón Samúelsson, form., Björn Þórð
arson, ritari, Kolbeinn Helgason,
gjaldk., Sigurður Jónasson og Óli
Friðbjarnarson.
5
Mál og Menning
——Ritstj. dr. Halldór Halldórsson. ———■
Ólafur Sveinsson frá Firði
spyrst fyrir um sögnina að spóka
sig, aldur liennar í íslenzku og
uppruna. Elzta dæmi, sem ég
þekki um sögnina í íslenzku, er
úr Tilhugalífi Gests Pálssonar.
Þar segir svo:
Það var því engin furða, þó
Sveinn hefði sáralitla ánægju af
því að vera að spóka sig á götun-
um, því hvar sem hann fór, dundu
köllin fyrir eyrunum á honum og
nöfnin „Lappi“ og „Mongóli“ á
víxl. G. P. S. og kv. (Rvk. 1949),
bls. 80—81.
En þótt ég þekki ekki eldra
dæmi um sögnina, er ýmislegt, sem
bendir til þess, að hún sé allgömul
í málinu. Mun ég fyrst víkja að
uppruna sagnarinnar, en ræði síð-
an um aldur hennar í íslenzku. 1
norsku kemur fyrir sögnin spoka
í merkingunni „haga sér fífl-
dirfskulega“, sömuleiðis orðið
spok, sem merkir „fífldjarfur ær-
ingi“. Norski málfræðingurinn Alf
Torp telur íslenzku sögnina af
sama uppruna („nisl. spóka sér,
gaa og sprade"). Ég veit ekki,
hvaðan Torp hefir það, að í nú-
tímamáli sé sagt að spóka sér. Ég
hefi athugað þær orðabækur, sem
mér er kunnugt um, að Torp hefir
notað. Eina orðabókin, sem sögn-
in kemur fyr.ir, í og, hann hefði átt
að geta notað. sem heimild, er
Supplemeiit til islandske Ordbpger
ved Jón Thorkelsson. Tredje Sam-
ling. Þar er 'daémið frá Gesti Páls-
syni, sem áður var á minnzt. En
hugsanlegt er, að Torp hafi haft
munnlegar heimildir íslenzkra
manna. Mér væri kært, að mér
yrði skrifað um það, ef einhver
hefir heyrt sagt að spóka sér.
Torp telur, að framan greind orð
séu tökuorð úr miðlágþýzku og til
grundvallar liggi mlþ. spök, „reim-
leikar, vofa“. Sama orð er d.
spþg (í eldra máli spog), Ef þessi
skýring hins norska fræðimanns er
rétt — og ástæðulaust virðist að
vefengja hana —, er sögnin komin
hingað úr lágþýzku og er af þeim
sökum allgömul í málinu. Ýmis-
legt annað bendir í sömu átt. Þótt
ekki séu gamlar heimildir um
sögnina að spóka sig, má finna
miklu eldri dæmi um orð henni
skyld. Orðið drengspóki er kunn-
jugt frá 18. öld (sbr. L.F.R. IX,
279), og orðin spókaralegur og
spóklyndi koma bæði fyrir í hand-
ritinu Lbs. 220, 8vo (bls. 455).
Þetta er handrit af íslenzk-
latneskri orðabók, sem er að
stofni frá 1820—1830, en í henni
eru mildir viðaukar með hendi dr.
Hallgríms Schevings. Orðið spók-
! aralegur er í handritinu talið aust-
anmál og norðanmál. Það er þýtt
1 „spengilegur“ (á lat. „gracilis sed
alta et erecta statura“). Orðið
spóklyndi er þýtt „delectamentum
animi“ (þ. e. skemmtun hugans)
og er tilgreint í sambandinu gjöra
einum til spóklyndis. Þessi orð,
sem af sögninni eru leidd, benda
eindregið til þess, að sögnin sé
allgömul í málinu, og þætti mér
trúlegt, að sögnin væri komin inn
í málið á 15. öld, en sannað verð-
ur það ekki með þeim heimildum,
sem mér eru kunnar.
| 1 Þá liefir mér borizt svo látandi
bréf:
Viljið þér vinsaml. upplýsa eft-
irfarandi í TÍMANUM:
1. Blaðagrein byrjaði þannig
nú um síðustu helgi: „Ætli enginn
sér þá dul að skilgreina heims-
borgina".
Er þetta rétt setning, og hvað
merkir eiginlega „að ætla sér dul",
og hvaðan er sú setning komin?
2. f fréttum útvarpsins er oft
komizt þannig að orði ,,að hann
hafi þekkzt boðið“. í mínu ung-
dæmi hefði verið sagt „að hann
hafi þegið boðið“.
! Hvort er réttara, eða getur
hvorutveggja gengið?
| 3. Sögnin þiggja er stundum
höfð þó í þátíð, t. d. hann þó það.
Er þetta rétt?
j 4. Fyrirtæki skrifa ýmist rekst-
ursreikning eða rekstrarreikning.
Er hvorutveggja rétt?
Virðingarfyllst,
Brynjólfur,
Bréf Brynjólfs er dagsett í
Reykjavík 21. febrúar. Skal ég nú
leitast við að svara spurningum
hans.
Svar við fyrstu spurningu. Orða-
sambandið að ætla sér dul er ekki
aðeins rétt, heldur fagurt mál, gam
alt og gott. Orðið dul (kvk.) merk-
ir í þessun sambandi „ofmat á sjálf
um sér“. Að ætla sér dul merkir
þá „að ofmeta sjálfan sig“. Orð-
ið dul í þessari merkingu er til frá
upphafi vega í íslenzku. Egill
Skallagrímsson segir né fágak dul
drjúgan, þ. e. „ég legg ekki mikla
stund á ofmetnað, mér hættir ekki
til að líta of stórt á mig‘, og í
Sólarljóðum stendur vil og dul
tælir virða sonu, þ. e. „ósk-
hyggja og ofmetnaður draga menn
á tálar.“ Orðasambandið að ætlast
dul og ætla sér dul er einnig kunn-
ugt úr fornritum. Elzta dæmið,
sem ég þekki, er úr Örvar-Odds-
sögu. Þar segir svo:
Hálfdán mælti: „Hve mörg skip
hafi þér?“ Oddr segir: „Vér höf-
um þrjú skip ok hundrað manna
á hverju.“ Hálfdan mælti: „Víst
ætlast þú mikla dul, ok munu vér
sofa fyrir þetta.“ (Orv. (Leiden
1888), bls. 53, sbr. Fas. 11,521).
Hér er farið eftir skinnbók nr.
7,4to, sem geymd er í Konung-
lega bókasafninu í Stokkhólmi.
Skinnbókin er talin frá byrjun 14.
aldar. Til gamans tek ég annað
dæmi (úr Sturl. s. starfsama), af
því að þar er orðið karlkyns (í
nf. dulr). Þar segir svo:
Kolr mælti: „Nú eru brögð í
tafli ok ofdjarfr ertu, at þú ætlar
þér þann mikla dul, þar sem ek
hefi svo margan dreng felldan,
er við mik hefir barizt, eða hvat
dregr þik til þess?“ (Fas. 111,607).
Mörg fleiri dæmi mætti nefna.
Svar við annarri spurningu. Að
þekkjast boð er ágæt íslenzka.
Sögnin þekkjast er skyld orðinu
þökk og merkir í þessu sambandi
„að taka með þökkum“. Starfs-
menn Ríkisútvarpsins þurfa ekki
að bera kinnroða fyrir það, þótt
þeir taki sér Snorra Sturluson til
fyrirmyndar um málfar. Snorra
farast svo orð:
Konungr lét illa yfir þeira ferð,
en bauð Gunnsteini með sér at
vera ok segir þat, at hann skyldi
leiðrétta mál Gunnsteins, þá er
hann mætti við komask. Gunn-
steinn þekkðisk þat boð, ok dyalð-
isk þat boð, og dvalðisk hann með
Óláfi konungi. fsl. fornr. XXVII,
234.
Svar við þriðju spurningu. Ég hefi
aldrei heyrt þátíðina þó af sögn-
inni þiggja. Venjulega þátíðin er
í talmáli þáði, en réttara er talið
að nota hina fornu þátíð, sem var
þá (t. d. ég þá boðið, sem merkir
sama og ég þekktist boðið). Þó
er gömul þátíð af sögninni þvo, og
mun hún tíðkast eitthvað í riti enn.
Er hér ekki einhver misskilningur
á ferðinni, Brynjólfur sæll?
Svar við fjórðu spurningu. Eíénar-
fallið af rekstur var að fornu á-
vallt rekstrar. Eignarfallið rekst-
urs er þó allgamalt í málinu.. Elztú
dæmi, sem ég þeldd, eru frá fniðri
17. öld, en vel má vera, að tíl séu
eldri dæmi. Ég tel bæði eignar-
föllin eiga rétt á sér, en sjálfur
nota ég ávallt hið forna éignar-'
fall rekstrar.
Frá séra Jakob Jónssyni liéfir
mér borizt þetta bréf (dags. 22.
febr.):
Kæri frændi. — Þakka kærlega
þátt þinn í Tímanum. Jeg er einn
hinna fjölmörgu, sem hefi ánægju
af orðskýringum. En jeg vona,
að þú hafir ckkert á móti því, að
jeg leiðrétti þig, þegar jeg verð
var við skckkju, sem snertir mína
eigin fræðigrein, guðfræðina. —
Þú segir um orðatiltækið „safnast
til feðra sinna,“ að það „eigi ekkert
skylt við trúna á annað líf,“ heldur
eigi það rót sína að rekja „til
þess siðar, sem mjög tíðkaðist með
Gyðingum hinum fornu, að hafa
fjölskyldugrafir eða grafreiti.“ —
Þetta er ekki að öllu leyti rjett,
því að á hinum eldri þróunarstig-
um Gyðingdómsins trúðu menn því,
(Framhald á 8. síðu.)