Tíminn - 06.05.1956, Blaðsíða 5

IIIIIUIIIIUIIIIIIIHIIIHIUIIIIIUIIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIHIIIIIIIIIIMIIIIIIIIUIIIIIIHIIHIIIHIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIUIIIIIHHHIIIIIIHIIIHIIHHHIIIIIIIIIMIIIIIIIIIIIJIIIII
TIMIN N, sunnudagina 6. maí 1956.
5
MUNIR OG MINJAR:
rorn istoð
í ÞJOÐMINJASAFNINU eru
mörg gömul ístöð, sum úr
járni, sum úr kopar. Mörg
þeirra haíi fundizt í jörðu, og
koma sum nútímamönnum
skrýtilega fyrir sjónir vegna
lögunar sinnar, sem getur
verið ærið frábrugðin ístöð-
um þeim, sem nú eru notuð.
Torvelt getur verið að kveða
á um aldur þessara jarð-
fundnu ístaða, mörg eru á-
reiðanlega frá miðöldum, en
augljóst er, hver eru elzt. Það
eru þrjú kopar- eða brons-
ístöð, sem fundizt hafa í rúst-
um eyðibýlisins Merkihvols á
Landi, í Víðafelli í Reykjadal
nyrðra og á Klóarfjalli í Ár-
nessýslu. Myndin, sem fylgir
þessum þætti, er af hinu síð-
astnefnda. Eitthvað þeygi fag
urt hafa þeir menn tautað,
sem týndu þessum góðu ístöð-
um af söðlum sínum, en á
hinn bóginn varð skaði þeirra
þó til þess, að þau hafa að
lokum lent í réttri höfn.
LENGI HAFÐI mannkynið
notað hestinn til reiðar, áð-
ur en ístöð voru fundin upp.
Sú uppíinning var gerð ein-
hvers staðar í Austurlöndum
og \agði siðan leið sína vestur
og norður eftir eins og svo
mörg önnur menningaratriði.
Elztu ístöð, sem fundizt hafa
í Evrópu, eru talin frá um
500 e. Kr., og á Norðurlöndum
þekkja menn ekki eldra ístað
en frá um 800 eða við upphaf
víkingaaldar. Áður hafa menn
þó sennilega notazt við stig-
reip (á ensku stirrup), eink-
um til að komast á bak, og
raunar hefur einfaldur útbún
aður af því tagi verið notað-
ur af alþýðu lengi eftir að
ístöð komu til sögunnar. Á 9.
og 10. öid hafa verið í tizku
á Norðurlöndum afar há og
þröng koparistöð, sem oft
finnast þar i gröfum. Slík
ístöð hafa sennilega þekkzt
hér á landi, þó að þau hafi
ekki enn fundizt. Og fátíð
held ég að þau hljóti að hafa
verið, þvi að hér á landi var
mjög algengt að heygja ak-
tygjaða hesta með mönnum.
Beizli og söðlaleifar hafa þvi
fundizt hér í tiltölulega mjög
mörgum kumlum, en ístöð
aldrei. Hugsanlegt er, »5
menn hafi stundum losað
vönduð ístöð af söðli, sem átti
að fara í moldina, en ekki er
slíkt í samræmi við eðli haug-
fjársiðarins. Einn góðan veð-
urdag finnast sennilega 10.
aldar ístöð hér á landi, en
leyfilegt virðist að álykta, að
þau hafi verið fágæt, úr þvi
að þau hafa ekki fundizt enn.
FRÁ 11. öld eru hins vegar
ístöðin þrjú, sem áður voru
nefnd. Þau eru í aðalatriðum
býsna lik nútíma ístöðum,
boginn lágur, skórinn með
laufaskurði að neðan. ístaðs-
ólinni hefur ekki verið brugð-
ið gegnum lykkju efst, eins og
algengast er á ístöðum allra
tima, heldur hefur hún verið
fest með nöglum við breið-
an spaða, sem grafinn er
skrautverki framan á. Það er
einmitt þetta skrautverk, sem
gefur til kynna, að ístöðin séu
frá 11. öld. Það er í svonefnd-
um rúnasteinastíl, sem cin-
kennir það tímabil á Norður-
löndum og jafnvel Bretlands-
eyjum.
ÍSTCÐIN þrjú eru af teg-
und, sem er vel þekkt annars
staðar, þótt þau séu hvergi
algeng. Fáein hafa fundizt í
Danmörku og Svíþjóð, ekkert
í Noregi. Á Englandi eru nokk
ur þekkt, enda telja fræði-
menn. að öll ístöö þessarar
tegundar, hvar sem þau finn-
ast, séu ensk að uppruna. Frá
þvi sjónarmiði er athyglis-
vert, að hér á landi skuli vera
þekkt þrjú ístöð af þessari
sjaldgæfu ensku tegund. Það
bendir greinilega til enskra
verzlunarsambanda hér á 11.
öld.
Kristján Eldjárn.
MÁL og Menning
Ritstj. dr. Halldór Halldórsson.
Haföminn
HAFÖRNINN er hrikalega
stór fugl og hefur líklega
aldrei verið mjög algengur
hér á landi. Þetta hvort
tveggja hefur orkað mjög á
ímvndimarafl manna, og í fá-
sinni eins og hér hefur örn-
inn því i rikum mæli orðið
uppistaöa í þjóðsögnum og
þjóðtrú. Algengastar eru sagn
ir um barnarán arnarins og
árásir hans á menn, sem hafa
verið einir á ferð. Ef taka á
mark á öllum sögunum um
barnarán, skyldi maður ætla,
að ungbörn hafi lengst af ver
ið aðalfæða arnarins hér á
landi.
Gisli biskup Oddsson segir
frá því í riti sínu um Undur
íslands, sem mun vera skrif-
að i kringum 1638, að i sínu
minni hafi.virðulegur presta-
öldungur í Borgarfirði, séra
Torfi Þorsteinsson að nafni,
maður týhraustur og sterkur,
verið á ferð um sókn sína í
skammdeginu. Hafi þá ráðizt
að honum tveir ernir í senn,
annar að baki, en hinn að
brjósti, og hafi þeir rekið
klærnar svo grimmilega inn í
klæði hans, að þeir hafi ekki
getað losað sig. Segir sagan,
að prestur hafi snúið þá báða
úr hálsliðnum og borið þá
heim til sín, en svo hafi hann
verið aðframkominn eftir bar-
dagann, að hann hafi fengið
aðsvif við kirkjudyrnar, en þó
náð sér aftur.
ÞESSI SAGA er gott dæmi
um þann fjölda sagna af
þessu tagi, sem hafa lifað í
öllum héruðum landsins allt
fram á þenna dag. Það þarf
ekki að taka það fram, að
flestar ef ekki allar þessar
sögur eru hreinn uppspuni,
enda bera þær flestar öll
merki góðra þjóðsagna. Sann-
leikurinn um örninn er sá, að
hann er mjög þunglamalegur
og svifaseinn fugl og auk þess
með afbrigðum meinlaus og

óáreitinn. Aðalfæða hans eru
fiskar, á vorin meðal annars
hrognkelsi, og ennfremur sjó-
fuglar, sem hann tekur eink-
um á sundi á sjó eða vötnum.
Síðan fýlnum tók aö fjölga
hér fyrir alvöru hefur örninn
einnig tekið að sækja mjög
til fanga i fýlabyggðir. Örn-
inn er lika mikil hrææta, en
á því hefur honum orðið hált
eftir að eitrun fyrir refi hófst
hér á landi. Er almennt talið,
að refaeitrunin hafi átt mest-
an þátt í hinni miklu fækk-
un hans hér á siðari tímum.
Hin nýju lög um eyðingu refa
og minka, sem samþykkt voru
á Alþingi i fyrra, geta því haft
afdrifaríkar afleiðingar fyrir
þá fáu erni, sem enn eru eft-
ir, en í lögum þessum er gert
að skyldu að eitra fyrir refi og
minka ár hvert í afréttum og
heimalöndum.
SAGA ARNARINS hér á
landi fer því sennilega óðum
að styttast, ef ekki verða nú
þegar gerðar róttækar ráð-
stafanir til verndar þeim fáu
fuglum, sem eftir eru. Að því
er bezt er vitað eru í hæsta
lagi tíu arnarhjón verpandi
hér nú, en vel má vera, að
þau séu færri. Á að gizka þrjú
pör verpa á Vestfjörðum,
fimm í héruðunum kringum
Breiðafjörð og eitt eða tvö við
Faxaflóa. Annars staðar á
landinu verpa ernir ekki og
Studiosus medicinis skrifar
mér alllangt og að ýmsu leyti
athyglisvert bréf. En áður en
ég tek að ræða fyrirspurnir
hans, langar mig til að benda
honum á, að lýsingarorðið
medicinis er ókunnugt í
latínu. Stud. med. er stytting
úr studiosus medicinae, af
orðinu medicina, sem merkir
lækiiisfræði. Ég felli úr bréfi
stúdentsins, þar sem hann
nafngreinir menn, sem nú eru
á lífi. Fyrsta fyrirspurnin er
á þessa leið:
- Nú í seinni tíð hef ég oft
heyrt og séð á prenti sam-
tenginguna ásamt með,
jafnt í útvarpi sem blöð-
um.... Frá bví ég fyrst varð
hennar var, hef ég velt því
mjög fyrir mér, hvort hún
mætti með nokkru móti vera
rétt. Hvort þetta væri t. d.
ekki bara þýðing á together
with eða þviumlíkt. Viljið
(nafnsins) Hellissandur?
Fólk á staðnum er í vand-
ræðum með nafnið, því aS
það skilur það ekki. Enginn
heilir er á staðnum, hvað þá
margir, sem nefna mætti
staðinn eftir (kenna hann
staðnum grípur stundum til
við). ,,Folke-etymologian“ á
þess að kalla staðinn Hjalla-
sand og þá eftir fiskhjöllum.
Kannske það sé annars hiS
rétta og Hellissandur „folke-
etymologia" af þvi orði, en
þótt lítil útgerð sé nú á
staðnum, var hún mikil áður
fyrr, eins og„yður er kunn-
ugt, en mun svo hafa lagzt
mjög niður og hjallar lítt
sem ekki notaðir síðan. Ég
—• og vissulega margir fleiri
— hefði gaman af að vita hiS
sanna í þessu efni.
Það vill svo vel til, að Magn-
ús Már Lárusson prófessor
hefir rannsakað gaumgæfi-
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
hafa ekki orpið um langt |
skeið. Ernir hafa verið alfrið- i
aðir hér síðan 1913, en friðun- s
in hefur litinn árangur borið, i
enda er vitað mál, að friðun- \
arákvæðin hafa ekki verið 1
haldin sem skyldi, og auk þess =
koma þau að litlu haldi, með- i
an refaeitrun er ekki aðeins i
leyfð, heldur beinlínis lögboð- i
in. — |
MER VERÐUR það ávallt |
minnisstætt, er ég kom í |
fyrsta skipti að arnarlireiðri \
hér á landi, en það var i
snemma vors 1939. Hreiðrið i
var i hrikalegri fjallshlíð við i
þröngan fjörð, og var þaðan f
viðsýni mikið um sund og |
voga. Arnarhjónin voru all- f
nærgöngul, en þó ekki áleit- |
in, Þessir risavöxnu, móbrúnu \
fuglar með hrímgrátt höfuð i
og háls og hvítt stél 'svifu i
gjallandi yfir hreiðurstaðn- f
um, bornir uppi af loftupp- f
streyminu við bratta fjalls- f
hlíðina. Öðru hvoru glampaði |
á gult nef og gula, kreppta i
fætur, sem vafalaust hefðu 1
reynzt hin ægilegustu vopn, |
ef þeim hefði verið beitt. Á i
háum stapa í miðri hlíðinni f
var hreiðrið, stór skál eða i
dæld með tveimur hvítum \
eggjum. Á sinustráunum við \
skálarbarmana bærðust gráir |
dúnhnoðrar í napurri vor- i
golunni, sem næddi um heit |
eggin. Langt fyrir neðan gat i
að líta fuglahópa á sundi á f
bláum firðinum. Aldrei hefur f
mér orðið það eins ljóst og |
við þetta tækifæri, hve mikil i
skerðing á hinni upr"unalegu |
náttúru íslands myndi hljót- f
ast af gereyðingu arnarins. i
Finnur Guðmundsson. i
il 1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
ll 11111111111111111111 ■ ii 111111111111111111111111111111 ■ 1111M l ■ II l ■ I ■ III11111111111111111111111 ■ 111111111111111 ■ 1111111111111 ■ ■ 1111 ■ 1111111 (111
iEnn afneita þeir Stalin
f Moskvu NTB, 4. maí. — Æðsta
iráðið ákvað í dag að svipta örygg-
fisyfirvöld leynilögrcglunnar þeim
fsérstöku völdum, sem þeim voru
fveitt í stjórnartíð Stalíns. Það
|voru einmitt þeir aðilar, sem
rStalín lét framkvæma skipanir
fsínar um hin alræmdu réttar-
Miu -norð ’ og blóðugar hreinsanir.
þér nú ekki tjá mér hið rétta j le§a þetta atriði, sem stúdent-
‘ inn langar til að fræðast um.
Magnús skrifaði í Andvara
1953 greinina Milli Beruvík-
urhrauns og F.nnis. Ég styðst
við þá grein um það, sem ég
segi um nafnið Hellissandur.
Magnús Már færir, að því
er mér virðist, óyggjandi rök:
fyrir því, að staðurinn hafi
upphaflega heitið Hjallasand-
ur. Elzta dæmið, sem hann til-
greinir, er úr bréfi frá 1530
(D.I.IX,512). Frumrit þessa
bréfs er að vísu glatað, en af-
ritið er gert af Árna Magnús-
syni, og ætti það að vera næg
trygging þess, að það sé ná-
kvæmt. Og mörg fleiri dæmi
um þessa orðmynd mætti til-
greina frá fyrri öldum. f
Jarðabók þeirra Árna og Páls
Vidalíns er staðurinn ýmist
kallaður Hjallasandur eða
Hellissandur. Eru það elztu
dæmi, sem Magnús Már til-
greinir um orðmyndina Hell-
issandur. Þá er staðurinn oft
kallaður Hjallar í gömlum
skjölum. Af þessu staðarheiti
telur Magnús orðið Hjalla-
sandur myndað. Orðrétt seg-
ir hann:
Hjallar þessir eru löngu
glataðir sem örnefni, en efa-
laust er þao, að átt sé við
stalla í landslaginu, en ekki
fiskhj alla. Benedikt kaup-
maður Benediktsson á Sandi
telur, að hjallar þessir hafi
getað verið utan í svokölluð-
um Brekknahöfða austan
við sandvíkina, sem er milli
Sauðskers og Brekknahöfða,
sem kaupfélagshúsið stend-
ur á, vestan Brekknalend-
ingarinnar. Hins vegar
mætti einnig gjöra sér í
hugarlund, að þeir hafi ver-
ið nokkru austar eða um
miðjan Sand, en sléttazt úr
þeim smámsaman vegna
öskuhauga og búðargjörðar.
Andvari 1953, bls. 56.
Og enn segir Magnús Már.
Nú vill svo til, að niðri á.
sandinum í víkinni, þar sem
aðallendingin er, er hellir,
sem nefnist Brennuhellir ...
Það gæti virzt sem svo, að
heitið Hellissandur hafi, ef
til vill, orðið til utansveitar.
Vermenn kunna að hafa
myndað hér nýtt heiti og
það útrýmt hinu eldra. Sam-
kvæmt heimildum er heitið
Hjallasandur eldra, heitið
Hellissandur yngra. Hjall-
arnir kunna smámsaman að
hafa fyllzt og horfið vegna
hins mikla mannfjölda, sem
þar dvaldist á liðnum öldum.
Búðir hafa verið reistar og
fallið og jarðvegur aukízt og
(Framhald á 8. síðu).
í þessu máli?
ÞAÐ ER ALGERLEGA rangt
að telja orðin ásamt með
samtengingu. Flestir kennar-
ar munu kenna, að ásamt sé
atviksorð og með sé forsetn-
ing í setningum eins og þess-
ari:ég fór í leikhús ásamt
með fleira fólki. Ýmsir — og
þeirra meðal er ég — telja,
að forsetningar geti — eins
og samtengingar — verið
fleiryrtar (aðallega tvíyrtar).
Ég tel orðin ásamt með sam-
eiginlega eina forsetning í
þessu sambandi. En það var
ekki þetta, sem stúdentinn
vildi fræðast um, heldur rétt-
mæti þessa orðasambands.
Svo virðist sem forsetningin
ásamt hafi veriö fátíð í forn-
máli, en þó má finna dæmi
um hana. Snorri Sturluson
kveður svo í Háttatali (29,v.):
hlaut ek ásamt at sitja
seimgildi fémildum. Sn.E.
I, 640.
Mér hefir ekki tekizt að
finna dæmi um forsetninguna
ásamt með í fornritum. Elzta
dæmi. sem orðabók Háskólans
hefir um hana, er úr Guð-
brandsbiblíu:
Það, sem eg hefi gróðsett,
það uppræti eg ásamt með
öllu þessu mínu eigin landi.
Jer. 45,4.
Mér virðist ákaflega ósenni-
legt, að oröasamband þetta sé
orðið til fyrir ensk áhrif.
Miklu sennilegra er, að það sé
gert eftir danskri fyrirmynd
(tillige med) á siðáskiptatím-
anum, en bað getur allt eins
vel verið alíslenzk nýmyndun.
Þess ber að gæta, að ásamt
með er kunnugt í öðrum sam-
böndum og annarri merkingu
á þessum tíma. Og þar koma
vart erlend áhrif til greina.
Skal ég nú rökstyðja þetta
með dæmi úr Guðbrands-
biblíu:
kom það ásamt með þeim,
að þeir skyldu halda páska
í öðrum mánuði. 2.Kron.30,2.
En hvort sem forsetningin
ásamt með er orðin til fyrir
erlend áhrif eða ekki, get ég
ekki léð stúdentinum lið í því
að dæma hana óhæfa. Hins
vegar tel ég fallegri stíl að
nota ásamt en ekki ásamt
með í flestum tilvikum. Ég tel
alltaf varhugavert að reyna
að útrýma úr málinu orðum
og orðasamböndum, sem tíðk-
azt hafa margar aldir.
NÆSTA FYRIRSPURN
læknastúdentsins er á þessa
leið:
Hver er uppruni orðsins