Tíminn - 13.05.1956, Blaðsíða 5

iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiMii»iiiiii|iiiiiiiiii|iiiiiiiiiiiiM(|iiiuiiiiiiiiiiiii|iiit}iiiiiiiiiiiiniiimiMiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiii
T Í iMI N:N, sunnudaginn 13. maí 1956.
MUNIR OG MINJAR:
Vöttur írá
M4RGT ER einkennilegt í
sögú iðiiaðar og iðju. Eitt er
; það, hve seint á öldum mann-
kynið hefur fundið upp suma
einföldustu hluti daglegs lífs
: og lært.að beita verklagi, sem
virðist, sjálfsagt og vanda-
;;;: laust.með öllu, þegar hugvit
og framtak loks hafa brotið
; ; því braut gegnum myrkvið
; ;; vana' og íhaldssemi. Sum
; ■ hversdagsieg áhöld eru svo
|:; sjálfsögð og samgróin verk-
, menningu vorri, að menn
| reka upp stcr augu í tor-
trýggni, þegar þeir eru
;;: mipnjtir á, að til skamms
; tíma' hafi þessir hiutir ekki
;i: verið til o,g þá ekki heldur sú
iðja, -sem þeim er tengd. Og
bjargaoist þó allt einhvern
; veginn. Lífsnauðsynjar telja
; menn það. eitt, sem þeir vita
gð.tÍLor. og hægt að nota eða
Það sem enginn
enginn saknar í
Öa&,.'gótur talizt til lifsnauð-
|| synj.a ,að: ári.
|; veitji sér... Þ
’ þekHir. .og e
FÁ ÁHÖLD eru einfaldari
að gerð en bandprjónar, og
. fátt, er .sjáifsagðara og al-
| gengara en prjónaðar flíkur.
; Prjónles var um eitt skeið
| töluverSur þáttur í útflutn-
|; ingsvöru íslendinga. Samt
; hefur enginn kunnað með
l| pfjóna- að fara á landi hér
:;; fyrr en á 16. öld, af þeirri
eðlilegu ás'tæðu, að vitneskj-
an um þétta verklag barst
ekki fyrr hingað' til lands.
Uppfinning prjónanna varð
ótrúlega seint, en barst með
þeim mun meiri hraða cg
vinsældum út meðál þjóð-
anna. í íslenzkum ritum kem
ur orðið ,,prjónaðu.r“ víst fyr-
ir í Guðbrandsbibliu frá
1584.
FYRIR DAGA prjónaskap-
arins voru ofnar flestar þær
flikur, sem nú þykir sjálfsagt
að prjóna. En til var á mið-
öldum tækni, sem að ein-
hverju leyti hefur komið i
stað prjónaskapar. Hún er nú
Ð í
as;
IIÉR Á LANDI verpa aðeins
tvær, tegundir gæsa, grágæs
og héiðagæs. En auk þess
fara hér um vor og haust
þrjár: tegundir gæsa, sem eru
varpfuglar í Grænlandi. Þess-
ar umferðagæsir eru bies-
gæs-, margæs og helsingi.
Helsinginn er fremur lítil
gæs eh tvímælalaust falieg-
astur’ þeirra gæsa, sem hér
kemá' við sögu. Ha.'.n er hvít-
ur áænni, vöngum og kverk,
en,[að öðru ieyti svartur á
hofði og ennfremur svartur á
hálsi, uppbringu og framan-
^^rðuj þaki,. Að ofanverðu og
á vængjum er hann annars
öskugrár með breiðum, hvít-
um fjaðrájöðrum og að neð-
anverðu gráhvítur eða hvít-
ur. Nef og fætur er hvort
tveggja svart.
Helsinginn er hánorrænn
fyrir löngu týnd og á sér ekki
nafn á íslenzku, hefur senni-
lega þokað fyrir prjónunum,
þegar þeir komu til sögunn-
ar. Árið 1889 fundu menn á
Arnheiðarstöðum á Fljóts-
dalshéraði vött eða vettling
djúpt í jörðu. Hann var send-
ur Þjóðminjasafninu. Vöttur-
inn er úr stórgerðu bandi og
er einkennilega unninn.
Vinnuna á honum mætti
nefna vattarssaum eða nál-
bragð. Við vattarsaum hefur
verið notuð stór nál úr tré,
málmi eða beini. Verkinu
hefur miðað áfram í lykkjum
eða sporum líkt og við hekl
eða prjón, en þó er vattar-
saumur annars eðlis. Við hekl
og prjón myndar þráðurinn
lykkjur, sem hægt er að
draga úr, svo að allt verkið
rakni upp. En í vattarsaumi
gengur þráðurinn gegnum
þær lykkjur, sem fyrir eru, og
verður hann því ekki rakinn
upp á svo einfaldan hátt.
Vinna verður með nálþræði
af takmarkaðri lengd í einu
og hnýta saman eftir þörfum.
Vattarsaumur hefur svipaða
áferð og hekl, en ókosti hef-
ur hann, sem hekl og prjón
hafa ekki. Flíkur með vattar-
saumi hafa verið óþjálar og
skort teygjanleik og meðfæri-
leik prjónless.
VATTARSAUMUR í ýmsum
afbrigðum þekkist víða um
lönd og frá ýmsum tímum.
Hann er ævaforn vinnuaö-
ferð og frumstæð. Vötturinn
frá Arnheiðarstöðum er eina
þekkta dæmi hans hér ,á
landi bæði fyrr og síðar.
Kristján Eldjárn.
MÁL og Menning
Ritsti. dr. Halldór Halldórsson.
ÉG HELD áfram með bréf
læknastúdentsins og svara þeim
fyrirspurnum, sem ekki vannst
rúm til að fjalla um seinast.
Næsta fyrirspurn hans er á
þessa leið:
Er ekki hið rétta nafnorð
af lýsingarorðinu róttækur
róttæki, en ekki róttækni,
sem oft heyrist (sbr. lag-
tækur — lagtæki)?
Áður en ég ræði fyrirspurn-
ina, þykir mér rétt að geta
þess, að hið vinsæla og vel
gerða orð róttækur er nýyrði,
gert af Sigurði Guðmundssyni
skólameistara.
Ég vil helzt hliðra mér hjá að
svara, hvað er rétt og hvað er
rangt í þessum efnum.- En orðið
róttæki (kvenkynsorð) og orð-
ið lagtæki (kvenkynsorð) eru í
samræmi við upprunalegan
myndunarhátt óhlutstæðra
|; náfhorða af iýsingarorðum.
Ég hefi aldrei heýrt’ orðið.lag-
tæki, og Blöndalsþók getur að-
eins orðsins lagtækni. En jafn-
framt skal, ég geta þess, að
orðabókámefnd Háskólans er
andvíg þvi að mynda hafnorð af
lýsingarorðum' méð Viðskeytinu
-ni. I-Iún myhöi því faílást á
sjónarmið étúdent'sms og telja
orðin rótt'æki óg lagtæki rétt,
en róttækni ög lagtækni röng.
Sem starfsmaður orðabókar-
nefndar hefí ég því áyallt skráð
í nýyrðasöfn Menntamála-
ráðuneytis örð, sem mynduð
erú með viðskeytinu -i, en fellt
burt þau, sem mynduð eru með
-ni. Skal ég nú skýra þetta mál
nokkru nánara frá sögulegu
sjónarmiði. «
fugl, sem er hvergi varpfugl
nema á Norðaustur-Græn-
landi, Spitzbergen og Novaja
Zemlja. Varpheimkynni hans
eru því mjög takmörkuð og
helsingjastofninn í ’neimin-
um því tiltölulega lítill. Aukin
friðún hans er því aökallandi
nauðsyn, og í samræmi við
það er mælt svo fyrir í hinum
nýju lögum okkar um fugla-
veiðar og fuglafriðun, að ó-
heimilt sé að veiða helsingja,
er þeir fara hér um á vorin.
Þessi ráðstöfun er aðeins einn
liöur í samræmdum aðgerð-
um til verndar farfuglum,
sem alþjóðlega fuglavernd-
unarsambandið hefur lengi
barizt fyrir.
ALLIR HELSINGJAR, sem
koma hér við á vorin og
haustin, eru af grænlenzkum
uppruna: Á vorin fara þeir
að koma um sumarmál og
staldra hér við þangað itl

'lllllf9 .lllllllllllMIIIIII/MIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII'TIMimilllll
seint í maí. í Hornafirði og
víðar á Suðausturlandi verð-
ur þeirra fyrst vart, þegar
þeir eru að koma á vorin, en
þar staðnæmast þeir lítið.
Virðist meginhluti þeirra
halda þaðan yfir norðanverð-
an Vatnajökul beint til Skaga
fjarðar, en þar er aðaláning-
arstaður þeirra bæði vor og
haust. Að vísu verður víða
annars staðar á landinu vart
við helsingja á vorin, en það
eru aðeins smáhópar, sem
verða viðskila við aðalstraum
inn, er þreytir flugið unz
Skagafirðinum er náð. Þar
morar allt af helsingja á
vorin, og er óhætt að fuilyrða,
að þá sé þar saman kominn
allverulegur hluti af heildar-
stofni helsingjans í heimin-
um.
Helsinginn fer að koma aft-
ur frá Grænlandi í kringum
höfuðdag, þ. e. seint í ágúst,
en meginhluti stofnsins fer
hér um í september. Þá virð-
ist hann dreifa sér meira um
landið, að minnsta kosti ber
þá meira á honum sums stað-
ar sunnan lands, svo sem í
Meðallandi og Öræfum.
Vetrarheimkynni helsingjans
eru á Bretlandseyjum og í
strandhéruðum meginlands-
ins frá Danmörku til Frakk-
lands.
OKKUR, sem tókum þátt í
Grænlandsleiðangri Náttúru-
gripasafnsins vorið 1955,
hlotnaðiðst sú ánægja að fá
að kynnast þessum hánor-
ræna fugli á varpstöðvum
hans á Norðaustur-Græn-
iandi. Við vorum komnir á
undan honum til Grænlands
og gátum því tekið á móti
-honum, þegar hann kom
þangað úr vorhögunum á
bökkum Héraðsvatna. Það
var hinn 24. maí, að fyrstu
helsingjarnir komu tii, Meist-
aravíkur, þar sem við höfðum
bækistöö okkar. Þá var þar
glampandi sólskin og skaf-
heiðríkt eins og endranær, en
talsvert frost og landið allt
ein fannbreiðað að því und-
anskildu, að hér og þar í
fjallahlíðum voru dálitlir
VIÐSKEYTIÐ -ni er ekki upp-
runalegt, heldur til orðið með
sérstökum hætti úr yiðskeytinu
-i, eins og nú mun verða rakið.
Viðskeytið -i er í fyrstu stofn-
ending svo nefndrá in-stofna,
en in-stofnaorð voru kvenkennd
hugmyndaheiti ,mynduð af lýs-
ingarorðum. Sem dæmi mætti
nefna gleði, sem leitt er af glað-
ur, fræði af fróður, bleyði af
blauður, athygli af athugull o.
s. frv. Það er mjög titt í ís-
lenzku, að lýsingarorð endi á
-inn, t. d. hlýðinn, fyndinn,
kristinn. Stofn slíkra orða end-
ar á —in. Af þessum orðum
mátti mynda nafnorð með end-
ingunni -i eins og af .öðrum lýs-
ingarorðum. A.f orðinu hlýðinn
hefm- t. d. verið gert orðið
hlýðnL Það hefur í upphafi ver-
ið hlýðini, þ. e. stofninn hlýðin
að viðbættri endingunni -i. Á
sama.þájt ,er íýpdni. myndað af
fyndinn,' kl-istnt pí kristinn og
fjölbreytni af fjölbréytinn. Nú
stendur oft svo á, að lýsingar-
oi'ðin, serií' 'en’dá á -inh, eru
mynduð af sögnum, t. d. er
hlýðinn myndað af hlýða. Þetta
samband við sögnina eða frum-
örðið, sem lýsingarorðið er
leitt af, hefur orkað þannig, að
mönnum hefur fundizt .við-
skeyti nafnorðsins vera -ni, en
ekki -i. Stofn sagnarinnar hlýðk,
er t. d. hlýð. Ending nafnorðsins
hlýðni er -ni miðað við þann
stofn. í málvitund mahna hefur
orðið beint samband milli sagn-
ar og nafnorðs, og þeir háfa ekki
athugað það, að n-ið í ofðiníi
hlýðni á rætur að rekja til iýs-
ingarorðsins hlýðinn. Á þerinan
hátt verður til nýtt viðskéýti,
sem menn taka að myn'da með
orð af sögnum og lýsingarörð-
um. Eldra virðist vera að mynda
orð af sögnum með: þessu nýja
viðskeyti -ni. Að mirinsta kosti
kemur orðið beiðni fyríf i forn-
máli. Það verður áð vísu ekki
fullyrt, að þaö sé mýndáð feeint
af sögninni beiða. Húgsanlegt
er, að til hafi verið iýsingárorð-
ið beiðinn, þótt ekki firinist
dæmi um þaö. Orðið freistni er
t. d. ekki myndað af freista,
heldur af freistinn, sem fyrir
kemur í Konungsskuggsjá. Ég
veit ekki, hve gamall sá siður er
að mynda nafnorð með ending-
unni -ni af lýsingarorðum. En
finna má allgömul dæmi þess.
Þannig er t. d. orðið blindni,
sem sennilega er myndað af lýs-
ingarorðinu blindur, tifgreint í
orðabók séra Björns í Sauð-
lauksdal. En ekiri er það orð
kunnugt úr fornritum. Þá var
hins vegar notað kvenkynsorðið
blindi. En merking var önnur.
Blindni mun aðeins vera haft
um andlega biindu.en ekki sjóri-
leysi. En þó að ég nefni þessi
dæmi hér, er áreiðanlegt, að
fyrr á öldum hefur ekki verið
algengt að mynda orð á þennan
hátt. Nú virðist þetta hins vegar
vera tízkuatriði. Sem dæmi al-
gengra orða af þessu tæi, auk
orðanna róttækni og lagtækni,
mætti nafna orðið hæfni, sem
títt er í samsettum orðunj, t. d.
fjölhæfni, sjóhæfni o. s. frv.
Samkvæmt því, sem nú hefur
verið rakið, ætti nafnorðið af
hæfur eftir elztu meginreglum
íslenzkum um orðmyndun að
vera hæfi (kvenkynsorð), Sam-
settu orðin yrðu þá fjölhæfi,
sjóhæfi o. s. frv. Þessa megin-
reglu hefur orðabókarnefnd
tekið upp. En tilhneigingin til
þess að mynda orð af þessu tæi
með endingunni -ni virðist vera
mjög rík í málinu, og þarf .mikið
til að kveða slíkt niður. Ég hefi
hugsað mér að vera hlutlaus í
þessu máli um skeið og sjá,
hverju fram vindur.
ÞÁ KEM ÉG AÐ SÍÐUSTU
fyrirspurn læknastúdentsins. —
Hún er á þessa leið:
Er ekki ráðunautur sá, er
nýtur ráða, notar þau, og er
þá -nautur ekki rótskyit áð-
urnefndum sögnum tveim?
Eða er þetta sami -nautur-
inn og í rekkjunautur, sessu-
nautur og bekkjarnautur?
(Framhald á 8. síðu).
'"4IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII |||||||l||||||||||||||,|||||l|||,|||„,|||||„,„,|,„||,,1,1,,,,,„||||||,„||||||,|||||||l
auðir rindar, þar sem snjó
hafði skafið af um veturinn.
Óskarsfjörður var líka allur
ein íshella, en upp úr ís-
breiðunni sköguðu hér og
þar hrikalegir borgarísjakar,
sem höfðu frosíð þar inni um
haustið. Það hijóta því að
hafa verið mikil ' viðbrigði
fyrir helsingjann að koma í
þetta vetrarriki beint úr
blómlegum byggðum Skaga-
fjarðar.
SEINNA FUNDUM við hels-
ingjávorp í sjávarhömrum á
nokkrum stöðum á athafna-
svæði okkar í Græriíándi, en
helsinginn verpur þar hvergi
nema í björgum. Einri þess-
ara varpstaða' vár i Árcher-
eyjum, en svo heita tvær
smáeýjar á Óskarsfirði,
skammt vestan við mynni
Mestaravíkur. Hinn 31. maí
fórum við út í Archereyjar á
skíðúm. Var sú férð allerfið,
sökum þess hve snjórinn á
fjarðarisnum var orðinn
biautur og meyr af sóibráð:
Norðan í stærri eynni, sem er
nær landi, eru um 70 m háir,
þverhníptir hamrar, og þar
var helsingjavarpið. Var auð-
séð að þetta var forn varp-
staður, því að bergið var þar
víða alþakið gulrauðum skóf-
um, sem oft ber mikið á' í’
fuglabyggðum í ísháfslörid-
um. Var þetta eitt liið furðú-
legasta fuglabjarg, ér ’ég héf"
nokkurn tíma auguiri 'littð,
Helsingj arnir, þessir' stðfú.og
glæsilegu fuglar, sátú ‘ þ)áþ
alls staðar tveir og tveir' sam-
an á syllum eða stöllúm í gúl- .
rauðu bjarginu, sem reis
þverhnípt upp úr ísbreiðunni,
og skvaldur þeirra. rauf á
þægilegan hátt þá dauða-
kyrrð, sem grúfði yfir ísauðri
fjarðarins.
Finnur Guðmundsson.
................................................................................................ „M „ Ml ll„l„ IIM, MnmimmmnMM, |M|lM„i;UIMU„l„l„„lll.>„„l,|<