Tíminn - 27.01.1957, Blaðsíða 5

T í MIN N, sunnudagmn 27. janúar 1957.
Káhegri
: ÞAÐ VAR um hádegisbilið dag
§1 nokkurn sk-ömmu íyrir miðjan
: nóvémber' síðast liðinn, að
i heimilisfólkið að Vattarnesi við
I! Reyðarfjörð varð vart við mjög
§1 einkenniJégán' fugl, sem var að
|i vappa þa'r uffiitúnið. Fugl þessi
|| var í meðallagi stór, snjóhvít-
ur á. lit og mjög háfættur og
|| neflangur. Hálslangur var
!| hann einnig og bar höfuð og
; : iiáls hátt. Það var engum blöð-
| " úm 'um það að fletta, að þetta
1; gát- ekki verið íslenzkur fugl,
i ön. þár.sem enginn heimamanna
bar kennsl á hann, þótti rétt
< að hgndsama hann. Hreinn Úlf-
; arsson í Vattarnesi náði því í
!! riffil og skaut fuglinn og sendi
; í hann síðan Náttúrugripasafn-
| inu. ö;
I FUGL ÞESSI líggur nú á borð-
!| inu íyrir fratnan mig og mun
i liann vérða várðveittur í safn-
i inu. um ókomin ár til sönnun-
.. ar því, að kúhegri (Ardeola
„ ibis) hafi eitt sinn gist þetta
!< afskekkta land, en ungur kú-
Í liegri reyndist þessi Vattarnes-
!| fugl vera. Einu sinni áður hefir
Í kúhegri náðst hér á landi, Það
var í Vestmannaeyjum í júní
' 1936. Sá fugl bar merki á öðr-
! um fæti með áletruninni ZOO
| LONDON 45 og við nánari
| eftirgrennslan kom í ljós, að
; hanrr hafði sloppið úr dýra-
garðinum í London, en þangað
! var hann kominn frá Síam.
I. Þetta var því búrfugl, en slíka
; fugla taka fuglafræðingar ekki
! gilda, þegar skrá skal fuglatal
;! einhvers lands.
Fullorðnir kúhegrar eru hvít-
!! ir með leirljósa fjaðraskúfa á
kolli, baki og neðanverðum
hálsi. Nefið er gulrautt og fæt-
ur vínrauðir. A ungfuglum eru
engar skrautfjaðrir eða fjaðra-
skúfar. Þeir eru því alhvítir
nema hvað þeir eru oft með
daufum, mógulleitum blæ á
kolli og stundum einnig á baki.
Nefið er gult og fætur dökk-
leitir eða svartir.
í EVRÓPU er kúhegrinn hvergi
varpfugl nema í syðstu héruð-
um Spánar og Poriúgals. Hins
vegar er hann algengur varp-
fugl víðast hvar í Afríku, og
auk þess í Suður-Asíu frá Ara-
bíu um Indíalönd til Kína og
Japans. Þannig var útbreiðslu
kúhegrans til skamms ííina
háttað, en fyrir liðlega tuttugu
árum eða í kringum 1930 gerð-
ust þau undur, að allt í einu
fór að verða vart við kúhegra
í Brezku Gúaýana í Súður-Amer
íku. Síðan hafa kúhegrar
breiðzt óðfluga út íil annarra
landa í Su'ður-Ameríku (Suri-
nam, Venezúela og Bólívíu);
og nú nýverið einnig til Norð-
ur-Ameríku. í kringum 1950
varð fyrst vart við kúhegra á
austurströnd Bandaríkjanna og
A-*VÍV t \\ 'i ',
síðan 1953 hafa þeir orpið í ;;;
Flórída og fer þar stöðugt fjölg 1
andi. í kringum 1950 fór einn- ;|
ig að verða vart við kúhegra í iá
Ástralíu og virðist margt benda 1;
til þess, að þeir séu í þann veg |!
inn að leggja þá heimsálfu und- 1
ir sig líka. Samfara þessum ;
miklu landvinningum kúhegr- i
ans hafa stakir fuglar komið |!
fram á ólíklegustu stöðum á 1
jörðinni og er Vattarnesfugl- i
inn gott dæmi um slíka flakk- i
ara.
KÚGHEGRINN er þekktur að Í
því að háfa hið mesta dálæti á ;
nautgripum, enda dregur hann .
nafn af því. Þetta gengur svo ii
langt,' að kúhegrar virðast ; ;
hvergi una sér nema innan um .....
nautgripi á beit. Þeir fylgja i
bítandi nautgripunum fast !
eftir, þvælast fyrir fótum |;
þeirra, og öðru hvoru tylla þeir ;|
sér á bak þeim. Þessi nána og
vinsamiega sambúð kúhegra og ;;
nautgripa er þannig til komin, L
að kúhegrinn lifir að langmestu |
leyti á skordýrum (m. a. engi- ■
sprettum), sem dyljast í þétt- I
um gróðri, en fara á kreik til
að forða sér undan bítandi i
nautgripahjörðum. Kúhegrinn i
lætur því nautgripina hafa fyr- ;
ir því að stugga við skordýr- i
unum og smala þeim saman ;ff
fyrir sig. Auk þess tínir kú-.. |;;
liegrinn ýmis sníkjudýr af I
nautgripnnum eða aflúsar þá, §;
sem svo má að orði komast. i
Kúhegrar eru annars mjög fé- !;
lagslyndir fuglar. Þeir halda §
sig oftast í liópum og verpa 1
saman í byggðum í trjám, vot- i
lendiskjarri. eða reyrskógum í
vötnum. Eggin eru .4—5, Ijós- Í
blá á lit.
Finnur Guðmundsson.
Mál og Menning
Rltsti. ctr. Halldór Halldórsson.
Frá Benjamín Sigvaldasyni
frseðimanni hefir mér borizt svo-
látandi bréf, dags. 1. des. 1956; )
Fyrir 20—25 árum heyrði ég
fyrst orðið hampamiíT.na. Þótt
ég skildi það ekki, lék enginn
, vafi á um merkingu þess. Þetta
órð heyrði ég eingöngu notað
, af Vestur-Skaftfellingum og á-,
leit, að það þekktist. ekki ann-|
, ars staðar á landinu. En svo
,rfhar við, nokkru eftir að jepp-j
arnir komu til sögunnar' (1948
—<47), að blað eitt birti frétta-
■ bréf úr sveitinni, og minnir
, mig. að bréfið væri frá manni,
úr Árnessýslu. Þar segir hann,'
að það sé ólíkt hampaminna að
grípa jeppann, ef maður þurfi
að skreppa til næsta bæjar, j
heldur en að leita uppi hest í
úthögum og fara síðan á hon-
um. Þarna kemur orðið hampa-
minna í sömu merkingu og ég
hafði áður heyrt. Þa'ð merkir
„fyrirhafnarminna“, „auðveld-:
ara“, „þægilegra" eða eitthvaðl
þvíurhiíkt. ‘ (Ef til vill hefir!
bréfritarinn verið ættaður úr,
Vestúr-Skaftá'féllssýslu). j
Nú langar mig til að vita
eftirfarándi: !
Er þetta orð útlent að upp-
runa? Éf ekkj, hve gamalt er
það í málinu? Hvað þekkist
það víða á landinu? Þekkist
það í nokkurri or'ðabók? ;
!
Það cr að vísu ekki margt, sem
ég get sagt Um það orð, er Benja-
mín spyrst fyrir um, en í þeirri;
von, að lesendur þáttarins sendi
mér bréf og geti þar þess, sem
þeir vita um útbreiðslu orðsins,
birti ég hér það, sem mér er!
lcunnugt uih þa'ð. j
BLÖNDALSBÓK mun vera eina
íslenzka orðabókin, sem í lgreinir
þetta orð (úndir hampa’ítill). Ekki
eru neíndár heiinildir í orðabók-
inni, en af seðlasafni hennar, sem
nú er í fórum Orðabókar Háskól-
ans, ma sjá, að heimildin er Þjó'ð-|
óuur 191 o„ x pjóái'ifi j<;g.r svo: *
Iíann gæti t. d. látið náða dreng
inn. Hann þarf ekki annað er
(sic) að skrifa nafn sitt ,.á horn-
ið“ og fara svo með það í „kabi-
nettið“. Það væri lang-hamna-
rninnst. Þj. 1910, bls. 142 (3.d.).
Ég veit ekki, hver skrifað hefir
greinina, en ritstjóri var þá Pétur
Zóphóníasson. Ef Pétur er höfund-
urinn, kann hann að hafa lært
orðið hér syðra, þótt ekki vilji ég
fullyrða það. Blöndalsbók greinir
einnig frá orðinu hatnpi í inerk-
ingunni „bagi“ (,,Ulejlighed“),
og er það orð merkt Árnessýslu.
Þetta orð er. ekki í seðlasafni bók-
arinnar, og ’nefir því þá að líkind-
um verið skotið inn í próförk.
Kynni Jón Ófeigsson að hafa gert
það.
í seðlasafni Orðabókar Háskól-
ans eru tvö dæmi um orð það, er
Benjamín spyrst fyrir um. Hið
fyrra, sem er úr Þjóðsögum, er
Einar Guðmundsson hefir gefið út,
er á þessa leið:
Þegar bónda þykir hampa-
minnst, færir hann barnslíkið til
kirkju. E. Guðm. Þj.IV,106,
Einar getur þess, að sagan, sem
dæmið er fengið úr, sé að mestu
eftir handritinu Lbs. 421, 8vo (þ.
e. handrit af Þjóðsögum Jóns
Árnasonar), en Bjarni Vilhjálms-
son cand. mag. hefir athugað fyrir
mig handritið og kveður orðið
hampaminnst ekki koma þar íýr-
ir. Það er því Einar, sem hejir
skotið því inn við stílfærslu sína
á sögúnni. Mér er sagt, að Einar
sé Árnesingur.
Hitt dæmið úr seðlasafni Orða-
bókar Háskólans er fengið frá
Árna Böðvarssyni cand. mag. Á
seðlinum stendur þetta:
Ilann er hampaiítill (þ. e. þarf
lítið fyrir honum að hafa). Úr
ofanv. Rang. Á. B.
í MÆLTU MÁLI hefi ég aldrei
heyrt nema hvorugkynið í mið-
stigi og hástigi, þ. e. eitthvað er
hampaininna, eitlhva‘5 er hampa-
minnst. Ég lærði þetta fyrst af
konu rnijun, sem er aveykviaingui
að ætt og uppruna. Síðar hefi ég
heyrt ýmsa gamla Reykvíkinga
nota orðið. Það er þannig greini-
legt, að orðið er kunnugt á svæð-
inu frá Vestur-Skaftafellssýslu að
Reykjavík, að báðum þeim stöðum
meðtöldum. En víðar hefi ég heim
ildir um orðið, meira að segja úr
r.æsta nágrenni Benjamíns. Dr
jBjörn Sigfússon háskólabókavörð-
j ur segir mér, að orðið sé fnjög al-
, gengt í Suður-Þingeyjarsýslu.
j Kveður hann föður sinn, sem var
I Mývetningur, hafa notað það mjög
j mikið.
j Um uopruna orðsins skal ég
ekki fulíyrða. Það er talið, að
orð, sem hljóðasambandið ' mp
kemur fyrir í, séu tökuorð, í ís-
lenzku orðunum ætti að vera pp,
sbr. kempa, sem er tökuorð, og
kappi, ’sem er alíslenzkt. En ég
hefi ekki fundið neina erlenda
samsvörun og ekkert erlent orð,
sem örugglega verður talið skylt.
Það væri helzt enska sögnin hamp-
er, sem merkir „hindra“. Um ald-
ur orðsins í íslenzku verður ekk-
ert fuljyrt, enda eru heimildir
: um það ungar og rýrar, eins og
I sýnt hefir verið.
Þeir Benedikt Tómasson skóla-
yfirlæknir og Sigtryggur Klemenz-
son ráðuneytisstjóri spyrjast fyrir
um merkingarmun orðanna smá-
: band og duggaraband. Smáband
! var haft um fíngert, vandað band
(og jafnvel hluti, sem úr slíku
bandi voru unnir), en duggara-
band um grófgert, óvandað band.
Um þetta farast Þorkatli Jóhann-
I, essyni háskólarektor svo orð í rit-
igerðinni Ullariðnaður í Iðnsögu
íslands:
Prjónlesinu má skipta í tvennt,
duggarales og smáles eða smá-
band. Duggaralesið var íremur
óvandað að allri gerð, en smá-
bandið betur unnið og úr vald-
ara efni. í verðlagsskrám var
títt að leggja ákveðið verð a
duggaralesið, en smábandið var
selt eftir samkomulagi, oft marg-
falt hærra verði, og var það eink
um unnið nyr’ðra og syðra. Iðn.
II, 143.
Til skýringar síðustu setning-
unni skal ég vitna örlitlu meira!
til þessarar greinar:
Prjónles úr Múlasýslum bar,
alltaf af um gerð og kosti, svo
að varla varð að fundið. Því-
næst kom Þingeyjarsýsla og Eyja
*
Lærið af sanivinimmönniim
ÁRAMÓTIN ERU LIÐIN. Gamalt
ár hefir verið kvatt og nýju ári
fagnað. Flestum þykir það merli-
ast innlendra mála um þessi ára-
mót, að vinnufriður er í landi og
framleiðsla í fullum gangi. í öðru
lagi þykja það mikil tíðindi og
góð að ýms þýðingarmestu mál
þjóðarinnar, svo sem bankamál og
útflutningsverzlun — eru í endur-
skoðun, en útkjálkamönnum yfir-
leitt þykir allmargt benda til að
þar hafi ýmislegt farið annan veg
en skyldi. Þá er það loftsvert að
leita nýrra úrræða, hvernig sem
svo kann úr að rætast.
ÞAÐ KEMUR æ betur í ljós með
hverju ári sem líður, hvað sam-
vinnuhreyfingin er orðin mikil
líftaug fyrir bvggðir landsins.
Hvarvetna utan Reykjavíkur reka
kaupfélögin aðalverzlanirnar. Ýms
ir mætir menn reka verzlun á Vest
fjörðum en við hverja einustu
höfn eiga þó kaupfélögin mestu
verzlanirnar. Sá munur vex eftir
því sem tímar líða.
Það eru líka gerðar meiri kröf-
ur til kaupfélaga en kaupmanna.
Ef einhverjar nauðsynjivörur
vantar hjá kaupfélaginu er því á-
lasað fyrir hirðuleysi eða aum-
ingjaskap. Menn ætlast til þess,
að kaupfélagið sé byggðarlagi
sínu sú forsjón, sem aldrei bregzt.
Hins vegar virðist flestum þykja
eðlilegt að kaupmaðurinn reki
verzlun eins og atvinnu án sér-
stakrar þjónustuskyldu við hérað
sitt umfram það, sem velsæmi og
samkeppni krefst. Það er hróður
og stolt samvinnuhreyfingarinnar
að jafnvel keppinautar hennar og
andstæðingar ætla henni meiri
hlut og betri en siálíum sér.
Það þarf mikið fjármagn til að
reka verzlun fyrir heilt byggðar-
lag og það eins og samgöngum er
háttað við Vestfirði. Það er dýrt
að -reka verzlun með alls konar
vörur til alls konar þarfa, auk
6ess sem stórfé hlýtur að vera
bundið í vörubirgðum slíkra verzl
ana. Hvaðan koma févana alþýðu-
mönnum þær milljónir, sem þarf
til slíks?
KAUPFÉLÖGIN hafa ekki farið
varhluta af þeirri lánsfjárkreppu,
sem er í landinu. Það er fé þeirra
sjálfra, sem gerir þeim fært að
vera það, sem þau eru. Því hafa
þau í fyrsta lagi safnað sem
rekstursafgangi án þess að vera
dýrari á þjónustu sína en keppi-
nautarnir.
í öðru lagi hafa svo kaupfélags-J
mennirnir lagt á sig sameiginlegan
skyldusparnað, þannig, að ákveð-
inn hluti af því fé, sem þeir kaupa
fyrir hjá kaupfélagi sínu. pr lagð-
ur í stofnsjóð þeirra, sem kaup-
félagið geymir í rekstri sínum en
greiðir eiganda vexti af. Þessi
skyldusparnaður samvinnumanna
er einstakt og stórmerkilegt fyr- '
irbæri í fjármálalífi þjóðarinnar
síðustu áratugi.
Á þennan hátt hafa samvinnu-
menn safnað milljónum á fáum-.’
áratugum hér í fjörðunum án þess
að leggja á sig nokkrar byrðar og
kannske má segja, án þess að vita
af. Kaupfélögin hafa jafnan selt
þeim vörur með ekki hærra verði
en kaupmannaverzlanir. Þessar'
milljónir eru rekstursafgangur og
endurgreiðsla, sameiginleg eign-,
sem ekki verður flutt úr héraði,
eins og þrásinnis hefir verið bent
á.
ÞAÐ ER MARGT, sem togar til
Reykjavíkur. Við höfum séð marga
félaga okkar hverfa þangað og þar
á meðal starfsmenn kaupfélaga.
Sumir eru kallaðir til umfangs-
meiri starfa í þjónustu samvinn-
unnar. Aðrir flytja af persónuleg-
um ástæðum eins og gengur. Um
þetta er ekki að sakast. En hefðu
þessir mætu menn átt þau fyrir-
tæki, sem þeir unnu við, hefði
vitanlega það fjármagn, sem verzl-
unin myndaði undir þeirra stjórn,
að miklu leyti horfið með þeim
úr héraði.
Stundum segja menn, sem eink
um vilja lifa fyrir líðandi stund,
að kaupfélögin hafi selt of dýrt.
Það sjáist á því, sem þau hafi safn
að. Um slíkt má auðvitað alltaf
deila, en eina leiðin til að verða
fær um nauðsynlega fjárfestingu
er samt sú, að hafa einhvern af-
gang frá rekstrinum. Hitt er svo
daglegt vandamál hve ódýrt eigi
að selja þjónustu sína eða hvað
mikið eigi að endurgreiða við-
skiptamönnum og hvað mikið að
byggja fyrir til nýrra fram-
kvæmda.
Þessa hluti eru menn hér yfir-
leitt farnir að skilja. Þeir sjá og
finna að fjármagn kaupfélagsins
er byggðarlaginu nauðsyn. Væri
það horfið út í veður og vind er
tvísýnt hvernig byggð héldist við
í þessum fjörðum.
fjörður. Fór svo allt versnandi
vestur og suður um landið. Iðn.
II, 149.
ORÐIÐ smáband skýrir sig í raun-
inni sjálft. Fyrri hlutinn er stofn
orðsins smár í merkingunni „fín-
gerður1,’, sbr. orð eins og smágerð
ur, smáfríður o. s. frv. Orðið dugg-
araband táknar vafalaust í raun-
inni „band ætlað duggurum", en
duggarar voru nefndir þeir sjó-
menn, sem á duggum voru. Orðin
dugga og duggari eru ensk að upp-
runa og hafa sennilega kornizt inn
í málið á 14. öld. Elzta dæmi, sem
ég þekki, um orðið duggari, er úr
hyllingarbréfi íslendinga til Ei-
ríks konungs af Pommern frá 1.
júlí 1419 (frumrit er til):
En þeir duggarar ok fiskarar,
sem reyfat hafa ok ófrið gjört,
þeim höfum ví refsa látit. Safn.
2, 173.
Orðið fiskidugga kemur fyrir í
gömlum annálum:
Sigldu hingat af Englandi út
þetta sumar (þ. e. 1413) 30 fiski-
duggur eðr meir. ísl. ann. (Kbh.
1847), bls. 388.
Talið er, að orðið dugga sé kom-
ið af enska orðinu dogger, sem er
sömu merkingar (sbr. Dogger-
bank). En dogger er talið sama
orð og e. dog í merkingunni
„hundur".
En ef menn vilja meiri fróðleik
fá um smáband og duggaraband,
vísa eg þeim á grein Þorkels Jó-
hannessonar, þá er áður var til
vitnað. — H. H.
VEGNA ÞESSARAR lífsreynslu
heima fyrir er lítill jarðvegur hér
fyrir þá ádeilu að það væri okur
og þjófnaður ef Hamrafell færi
eftir taxta líðandi stundar þegar
það selur þjónustu sína. Ennþá
muna margir eftir því sem talað
var um misnotkun á fé bænda
þegar Jökulfell var keypt. Þá var
reynt að reikna út hvað mikla ný-
rækt hefði mátt gera fyrir það
skipsverð. Hins var þá ekki getið
að samvinnufélögin geyma fleiri
manna fé en bænda einna. Hitt lá
þá líka í þagnargildi, að jafnvel
blessuð nýræktin getur tapað :
nokkru af gildi sínu ef ólag er á
flutningum á nauðsynjum bænda
og afurðum til landsins og frá.
Jafnvel olíuflutningar til lands-
ins eru bændum engan veginn ó-
viðkomandi.
Eitlhvert mesta vandamál í
þessu landi, eins og sakir standa,
er að fá þjóðina til að spara. Það
er enginn efi, að þjóðin gæti ár-
lega lagt fyrir milljónatugi króna
umfram það, sem er, án þess að
missa nokkurs í liollustu eða
lífsgleði. Menn eru hræddir um
að sparifé tapi gildi sínu og það
fé, sem lagt væri í atvinnurekstur
tapaðist jafnvel alveg. Þess vegna
sé vissast að njóta auranna strax.
Það væri mikið bjargráð fyrir
þjóðina alla ef hægt væri að sam-
eina hana um skyldusparnað og
gagnlega fjárfestingu eins og kaup
félögin hafa sameinað alþýðufólk
við sjó og í sveit hér vestra. Það
væri mikið sjálfstæðismál að koma
(Framhald á 8. síðuk