Tíminn - 17.03.1957, Qupperneq 4

4
T í M I N N, sunnudaginn 17. mara 1957.
Jónas Þorbergsson:
Á fornum slóðum
i.
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON
ritstjóri heí'ir fariö þess á leit,
að ég, sem fyrrum ritandi
maður við blöð Framsóknar-
flokksins og um stutt skeið
ritstjóri Tímans, legði nokkur
orð í belg á 40 ára afmæli;
blaðsins.
Af þessu tilefni hvarflar!
frugur minn um 37 ár aftur í
tímann til atviks, er gerðist
árið 1920 öndverðlega, að
Bergsteinn Kolbeinsson bóndi
í Kaupangi í Eyjafirði gerði|
sér ferð að Halldórsstöðum í1
Laxárdal í Þingeyjarsýslu,!
þar sem eg þá dvaldist, og fór!
þess á leit við mig, að eg tæki j
að mér ritstjórn Dags á Akur-
eyri þá þegar næsta vor. —
Náðum við Bergsteinn sam-
komulagi og setti eg það skil-
yrði, að Dagur yrði stækkaður
að formi í þá stærð, sem hann
hafði lengi síðan, og kæmi út
vikulega fjögurra síðna blað.
II.
Fyrsta tbl. Dags undir minni
stjórn kom út 27. apríl þá um
vorið. — Eg hafði raunar litla
hugmynd um, hverskonar
vanda eg tókst á hendur; því
síður, til hvers myndi leiða.
— Eg var lítt ritæfður; hafði
ritað nokkrar dreifðar grein-
ar í blöð og eina grein í tíma-
rit Valtýs Guðmundssonar,
Eimreiðina: „Ásmundar sögu
fótalausa“, árið 1917. — En
byggja mín hafði snemma
mótazt af þingeyskri sam-
vinnu og ungmennafélags-
hreyfingunni. — Auk þess
hafði eg verið ákafur lesandi
Skinfaxa undir ritstjórn Jón-
asar Jónssonar frá Hriflu. Og
haustið 1916, er eg kom heim
eftir sex ára dvöl vestan hafs,
hreyfst eg strax með þeirri
öldu nýrrar landsmálahreyf-
ingar, er ungir menn í
Reykjavík höfðu um þær
mundir vakið, undir forustu
Jónasar Jónssonar og sem
leiddi til stofnunar blaðanna
Tímans og Dags og stofnun-
ar Framsóknarflokksins. —
Stefna Dags í þjóðmálum
varð því frá öndverðu í öll-
um höfuðgreinum samkvæm
þeirri stefnuskrá, er Fram-
sóknarflokkurinn hafði mark-
að og birt í Tímanum.
Framsóknarflokkurinn reis á
legg, að langflestar sakir
margra alda hnignunar lágu
óbættar hjá garði og innan-
landsmálin vanrækt í mörg-
um efnum. — Stjórnmála-
þjarkið út af viðureigninni
árum urðu mér bæði kærir og
hugstæðir:
Jónas Jónsson frá Hriflu
var frá öndverðu sannnefnd-
ur eldstólpi þessarar herfar-
ar. Hann var óviðjafnanlega
hugfrjór og baráttuharður;
við Dani um heimastjórn og ótæmandi brunnur nýrra
Ilafnarstjórn, Valtýzkuna.i hugmynda og verkefna, allra
grútinn og bræðinginn, langs- j manna vökulastur og afkasta-
um og þversum, varð ungumjmestur til ftarfa. — Hug-
mönnum leiðigjarnt og til lít- sjónaorka hans, eldmóður og
illar fullnægju, einkum eftir i málflutningur var á þeim ár-
að ungmennafélögin komu til um allt til samans magnað
sögunnar stuttu eftir alda- í þvílíkri kyngi, að áhrif henn-
mótin. Vakningaraldan og.ar fóru sem snarpur gustur
hugsjónaorkan brauzt um fast1 um hugi manna út á hvert
í hugardjúpum æskunnar í(landshorn og ungir menn
landinu og leitaði til yfir- j spruttu upp til fylgdar við
borðsins í raunhæfum at-1 hann hvarvetna við götu
höfnum. — Örlagarikasta út-! hans. — Viö Jónas Jónsson! fyrir landsverzlun. Jafnframt
Akureyrarbær. „Yngri bræð-1
ur“ voru þeir Sigvaldi og Jó-
hannes Þorsteinssynir. Á ár-
um fyrra stríðsins neitaði
Magnús að hækka verð búð-
arvara sinna i blóra við
hækkandi verðlag stríðsár-
anna, sem mun þó hafa verið
algild regla kaupmanna um
þær mundir. — Almennt skoð-
að má reyndar segja, að margt
fé fjarstæðara, með því að við
lækkandi verðlag eru kaup-
menn oft neyddir til að selja
eldri og dýrari vörubirgðir
sínar undir réttu verði. — En
Magnús mun hafa litið svo á,
að ekki væru fyrir hendi lík-
ur til söínunar vörubirgða á
þeim árum, enda voru að-
flutningar til landsins um þær
mundir háðir miklum örðug-
leikum. — En Magnús var til
annars og meira fallinn en
smákaupmennsku. Hann gekk
í þjónustu landsins, þegar
örðugleikarnir kröfðust úr-
valsmanna, til þess að standa
rás þeirrar orku fyrir land og vorum aldrei með öllu sam-
þjóð var stofnun Framsóknar- mála um baráttutækni. Eigi
flokksins og málgagna hans.
■ i t i k j-i.. ’»
IV.
Framsóknarflokkurinn og
blöð hans hófu þegar harða
sókn við mikla fátækt en af
því hugrekki, sem ósíngjörn
hugsjónabarátta blæs mönn-j
um í brjóst. — Skorti frá
upphafi hvorki málefni né
andstæðinga. — Kaupmanna-1
valdið var um þær mundir að
fullu tekið við af embættis-
mannavaldinu um forustu
bæði í samkvæmislífinu og í
þjóðmálum. — Verzlunar-
ágóða sínum vörðu kaup-
menn að vanda meðal annarsj
til þess að kosta útgáfu
margra blaða til varnar hags-
munaaðstöðu sinni og til árása
á samvinnufélögin í landinu.
— Vörn fyrir málstað sam-
vinnustefnunnar í landinu og
almennra félagsmálasamtaka
varð þegar sjálfsagt vérkefnij
blaða Framsóknarflokksins,
með því að flokkurinn og blöð
hans voru risin af grunni
samvinnustefnunnar og ung-
mennafélagshreyfingarinnar.
— Bakgrunnur flokksstefn-
unnar mátti í öndverðu telj-
ast vera víðsýn og djúpstæð
félagsmálahyggja með þaö
byrjunarverkefni framundan,
að orka sterkri vakningu al-
mennings í landinu til sam-
taka og samstarfs um úr-
lausnir vandamála og er fram
liði stundir til landsmála-
samtaka á Alþingi um þjóö-
viðreisn og allsherjarframfar-
að siður var samstarf okkar
náið og ánægjulegt alla mína
ritstjórnartíð við blöðin, til
ársloka 1929.
gekk hann í hina ungu sveit
framsóknarmanna. — Magn-
ús var harður og óvæginn bar-
áttumaður fyrir hvern þann
málstað, er hann taldi réttan
vera og þjóðheillavænlegan.
Jónas Þorbergsson, ritstjóri Tímans 1927—1930.
III.
Hugarorka íslendinga hafði
um undangengna marga tugi
á;ra eyðst í átökunum við Dani
Úm endurheimt sjálfsforræð-
ís og niðurbrot verzlunar-
þrælkunar Dana. Þjóðskör-
ungum 19. aldar hafði raunar
orðið mikið ágengt. Fyrsti
áfangi sj álfstæðisbaráttunn-
ar vannst 1874, annar 1904
með stofnun ráðuneytis í
Reykjavík og skamt var um
þær mundir að bíða hins
þriðja árið 1918. — Á vett-
vangi landsviðreisnar höfðu
nokkur stórvirki þegar unnizt.
Fyrsta kaupfélagið var stofn-
að í Þingeyjarsýslu 1882,
Samband íslenzkra sam-
vinnufélaga 1902 í Yztafelli,
Ræktunarfélag Norðurlands
stofnað 1903 og Búnaðarfé-
lag íslands litlu síðar, samn-
ingur gerður við Stóra Nor-
ræna ritsímafélagið um rit-
símasamband við útlönd og
landsíminn lagður 1906, Eim-
skipafélag íslands stofnað
1914 svo nokkuð sé talið. —
Samt sem áður var því svo
háttað um þær mundir, er
ir í landinu.
Byrjunarár þjóðvakningar-
innar, sem Framsóknarflokk-
urinn orkaði, hafa orðið hug-
stæð öllum þeim mönnum,
sem nutu þeirra og lögðu þar
hönd að verki. — Það var því
líkast, að vakna upp á vor-
degi, undir sólarupprás, ung-
ur, lífsþyrstur, djarfhuga og
verkfús með langan vinnudag
framundan. — Uppvaxtarár
Framsóknarflokksins urðu á-
nægjulegasta skeið starfsæfi
minnar. Vitundin um þátt-
töku í víðtækri samfylking
ungra hugsjónamanna, er
sóttu fram til nýrrar aldar
viðreinsar og þjóðframfara,
veitti mér starfsgleði og
hvatningu, til þess að gera
mitt ýtrasta. — Eg var 7 yz ár
þessa skeiðs ritstjóri Dags á
Akureyri og átti því ekki kost
mikilla kynna né samneytis
við höfuðforustumenn flokks-
ins í Reykjavík. — Það er ekki
ætlun mín, að fjölyrða í þessu
máli ýkjamikið um einstaka
höfuðforustumenn þessara
ára né samherja. Þó óska eg
að minnast hér sérstaklega
þriggja manna, sem á þeim
Hallgrímur Kristinsson var
einstakt glæsimenni og sú
manngerð, sem vakti aödáun
og hlýhug’ allra manna, er
hann átti við að skifta, mót-
herja jafnt og samherja. — í
honum brann þvílíkur eldur
hugsjóna og framsóknar, sem
hlaut að eyða upphafsorku
sinni skjótar en hún yrði
endurnýjuð. — Hann féll frá
á blómaskeiði starfsæfi sinn-
ar og varð hverjum manni
harmdauði. — Hallgrímur
Kristinsson var þessháttar
maður, sem viö brottför lætur
eftir sig Ijúfsáran trega og
þakklátssemi vina sinna og
samherja. — Fráfall hans
varð mér þungbært. — Hann
einn allra forustumanna sam-
takanna hafði einlæglega við-
urkennt viðleitni mína. Og
hann hafði óumbeðinn og
ótilkvaddur sýnt mér dreng-
skaparbragö, sem ekki fyrn-
ist.
Magnús Kristjánsson var
sérstök manngerð og fágæt.
Hann var annar „eldri
bræðra“ svonefndra, sem ráku
fyrr meir verzlun innarlega í
Réttsýni hans og drengskap-
ur var hvorttveggja óbrigðult
og vakti virðingu og traust
hvers þess manns, sem hafði
af honum náin kynni.
Enda þótt eg í þessu máli
láti mér nægja, að neína
þessa þrjá menn í upphaflegu
forustuliði flokksins, er þess
ekki að dyljast, að fleiri
menn í hópi samherjanna
voru mér andlega nákomnir,
og að eg, meðal þeirra, átti
persónulega vini, sem veittu
mér styrk og hvatningu.
V.
Eg hefi látið til leiðast, að
reika aftur um þessar fornu
slóðir, enda þótt mér sé ljóst,
að þeir menn, er síðar komu
inn á ruddan veg og sem nú
starfa við gjörbreyttar þjóð-
félagsástæður, leiði sér sjald-
an í hug og eigi torvelt með
að skilja þá örðugleika, sem
frumherjarnir áttu við að
etja. Örðugust var fátæktin,
sem á upphafsárum samtak-
anna 'og lengi síðan var svo
almenn í landinu. Framgang-
ur málstaðarins, vöxtur sam-
takanna og útgáfa nýrra
blaða, hlaut frá öndverðu að
verða háð fórnarlund ogþjón-
ustusemi margra hugsjóna-
manna. Engir sjóðir voru fyr-
ir hendi; engar fjáröflunar-
leiðir aðrar en sams.kot fá-
tækra manna. — Félagsstarf-
ið allt hlaut í fyrstu að verða
ólaunuð sjálfboðavinna. Liðs
kvaðningin hlaut að liggja
þyngst á höfuðforustumanni
samtakanna, Jónasi Jónssyni
og nánustu samverkamönn-
um hans og mun enginn
nokkru sinni vita né meta það
sjálfboðastarf, er þeir i upp-
hafi inntu af höndum.
Vera má, að einhverjum,
sem les þessar frásagnir mín-
ar, renni sá grunur í hug, að
eg vilji með þeim gera upp-
hafsmenn Framsóknarflokks-
ins, sem unnu mikil sjálfboða-
störf og rituou blöð flokksins
við lítil eða engin laun, að
p'slarvottum. — Við þessu
óska eg að s!á ákveðinn var-
nagla. Stofnun og upphafs-
starf Framsóknarflokksins
var aðeins einn þáttur hins
óhemjumikla, víðtæka og
margháttaða fórnarstarfs,sem
íslendingar á 19. öld og fyrstu
áratugum hinnar tuttugustu
hafa unnið til viðreisnar landi
og þjóð: — þeirra, sem end-
urheimtu sjálfsforræði þjóð-
arinnar, slitu af henni verzl-
unarhelsi Dana, þeirra, sem
fylktu liði samvinnubænda og
brutu selstöðuverzlanir Dana
á bak aftur, þeirra, sem reistu
úr rústum atvinnuvegi lands-
ins til sjávar og sveita, þeirra,
sem hófu málstað verka-
manna til vegs og viðurlcenn-
ingar, svo fátt eitt sé talið. —
Þeir menn, sem muna þessa
tíma og áttu spor ,í þessari
fórnargöngu, búa nú í nýju
landi og með nýrri þjóö. Milli
elztu kynslóðarinnar í land-
inu og hinnar yngstu éi' stað-
fest óvenju stórfellt djúp
mikilla og snöggra þjóðfélags-
umbyltinga. — Mælt ef að
elztu og yngstu kynslóðum
sérhvers tímaskeiðs veitist
örðugt að skilja hvor aðra. —
Árgæzkan hefir leikið við
land og þjóð nú um hálfrar
aldar bil og þjóðin búið við
vaxandi velmegun og jafn-
framt vaxandi óhófsemi. —
Elztu menn, núlifandi, áttu
uppvöxt sinn bg fyrstu þroska-
ár á harðindatímum síðustu
áratuga 19. aldar; tímum
vesturflutninganna, þegar ná-
lega ekkert var til í landinu,
gert af mannahöndum, utan
moldarkofar í sveitum lands-
ins, en við sjóinn verbúðir
byggðar á sama hátt og opnir
róðrarbátar til sjósóknar. —
Þessir menn eiga djúpstæðar
minningar og bera í vitund
sinni leyndan ugg um það, að
svipult er veðurfár við norð-
urheimsska'utsbaug,- að enn
frjósa höf við Norðurpól og að
enn búa íslenzk eldfjöíl yfir
leyndum ógnum. — Efalaust
myndi það álítast vafasöm
þjóðhollusta, að óska íslend-
ingum þess, að þeir ættu enn
og síðar fyrir höndum það
hlutverk, að reisa land sitt úr
rústum; að þeir ættu enn ó-
lifaða hamingjudaga þjóðar-
sársaukans og fórnarstarfsins
þvílíka, sem fyrri kynslóðir
áttu. — Svo fjarri fer því, að
frumherjarnir í öllum grein-
um viðreisnarmálanna hafi
litið á sig sem píslarvotta, að
enginn þeirra hefði getað
kosið sér annað og betra hlut-
skipti.
VI.
Ýtarlegar frásagnir af þjóð-
málaágreiningi í landjnu og
vopnaviðskiftum blaðanna á
uppvaxtarskeiði Framsóknar-
flokksins falla utan þeirrar
umgerðar, sem eg hefi.rnark-