Tíminn - 22.05.1959, Blaðsíða 7

Tíminn - 22.05.1959, Blaðsíða 7
r í M I N N, fostiulaginn 22. maí 1959. 7 Séra Páll Þorleifsson, Skinnastað: Lyðræði og kjördæmabreyting Lýðrœði eða demókratí á sér Janga og merkilega þróunarsögu meða-1 vestrænna þjóða, en þar Ihefur þetta stjórnarform fyrst og fremst náð að festa rætur. Hugsjónin sem að baki liggur er aö allir eigi óskoraðan rétt til að njóta gjafa lífsins, innan vissra siðferðiðiegra marka og fólkið sjálft, þjóðin eigi að stjórna og kjósa fulltrúa til að fara með um- !boð sitt á þjóðþingum. Hér er um að ræða einn dýr- asta ávöxt vestrænnar menningar. Rætur þess trés síanda víðum rót iim, svo sem í grískri og róm- verskri menningu og í gyðingleg um iog kristnum dómi. Orðiö demókratí er af grískum toga, þýðir demos þjóð og kratos xegla. Meðal Grikkja og Rómverja var þátttaka almennings í stjórn imiklii beinni og krókaminni en nú. Borgir voru þá smærri og þarf ir almennings og afskipti þess op inbera af högum manna minni en nú. í þessum fornu þjóðrikjum var hver borgari beinlínis skyldur að mæta og taka þátt í löggjafarstarf inu og greiða atkvæði. Þetta var auðveldara vegna þess að allir ó- tfrjálsir menn stóðu hér ut'angátta og voru útilokaðir frá þátttöku. IIér cr um milliliðalaust' lýðræð isform að ræða. Öli þjóðin stóð í einni fylkingu að bafci samningu laganna eða svo virtist, fulltrúakerf ið enn óskapað. Dimmur skuggi hvíldi yfir slíku lýðræðisþjóðfé- lagi, jþað var sú þrælkun, sem mikill hluti vinnandi fólks var í hneppt. Striíið eitt voru þess lög. Ens og kunnug er, kom að því að fólk þetta var leyst undan þessu þunga oki. Stjórnarbyltingin mikla á Fraíkkl-andi kom með sín fleygu orð um frelsi, jafnrétt'i og bræðra lag. Nýtt lýðræðisform var í deigl unni, þróun þess vart enn lokið. Skipting landa í kjördæmi er einn þáttur þess stjórnarfyrir- íkomulags. 2. Hér eins og í öðrum löndum fór slík skipting fram um leið og Alþingi hið forna var endurreist. Fylgt var í höfuðdráttum sý.slu- mörkum. Komu þar t'il greina landafræðilegar ástæður, einnig forn rótgróin hefð. Jafnframt var þing skipað nokkr um konung.skjörnum þingmönn- um sem eins konar 'kjölfestu eða trygging þess að sjálfst'æðisþráin brytist ekki fram með alltof mikl um ærslum. Nú er fyrirhuguð breyting á þessum hefðbundu kjördæmum og er hún svo rót'tæk að hún nálg ast, fró sjónar.miði sumra, algera hyltingu. Útlit e,r á, að í annan tíma hafi ekki upp komið annað eins hit'a- og baráttumál innan þessa þjóðfélags, og er þá að vísu langt jafnað. 1 3. Það er hverjum Ijóst, sem alizt' hefir upp í sveit, að hver sýsla er lítill afmarkaður heimur fvrir sig, stundum örlítið sér um málfar, orðaforða, bús'kaipa'rhætti og fleira. Á herðum fólks í sömu sýslu hvílir margs konar sameiginlegur vandi, jafnvel sér kvaðir. 'Sá vandi er jafnan mikill í fámennum isem fjölmennum sýslum og s'ízt þá minni. Því e,r ekki undarlegt þó kjós endur, sem um maxgt þera á- ibyrgð á svo stórum hluta 'lands- ins, vilji og þurfi að eiga fulltrúa úí af fyrir sig, til að túlka viðhorf sitt' þar til ýmis konar viðfangs efna. Fulltrúair þeirxa hafa að vis'su leyti sérstöðu. Þeir mæta ekki eingöngu fyrir vissa kjósend ur sem aðhyllast' ákveðinn stjórn mátaflokk, heldur einnig fyrir isvæði, sem stór hluti fjórðungs. Og allf, sem hann fær áorkað fyr ir kjördæmi sitt, kemur hverjum að liði, sem þar býr, hvar sem hann er í flokki og í rauninni öllu landinu eftir ástæðum. 4. Þegar minnzt var þúsund ára stofnunar Alþingis á Þingvöllum 1930 mátti sjá .sérkennilegar fyik ingar manna hefja. göngu til Lög- bergs. Hver gekk undir sínum sér- st'aka fána. Margir voru komnir um langa vegu til að fylla þennan flokk. Þaxna fór fólk frá sýslukjör dæmunum víðsvegar um land. Merkisberinn var gjarnan valinn höfði hærri en fjöldinn og táknið, sem hann bar, var ímvnd fólks og héraðs hvers byggðarlags. Ýmsa mun hafa gripið nokkur metnaður, er hann 'sá þarna upp risna einnig á völiunum búðir með fornum nöfnum úr þingsögunni. Gat þarna að líta Þingeyingabúð, Eyfirðingabúð, Rangæingabúð o.s. frv. Enn áttu héruðin höfðingja til að skipa þessar búðir. Halda menn að ailt í einu sé hægt að þunrka út úr vitund al- mennings slík söguleg tengsl sem þessi? Ætlai menn á einum degi að hlaupast á brott frá liðinni sögu og senda hin mörgu ólíku merki fornra kjördæma í eins konar málmbræðsluofn og móta ný, sem enginn hefur enn fylkt' sér undir? 5. Fróðlegt er að athuga lauslega hvernig þau hin fámennu kjör- dæmi hafa verið þeim vanda vaxin að senda fulltrúa á þing. N-Þingeyjarsýsla er með fámenn ari kjördæmum en enginn kotungs bragur hefur verið á sumum þeim sem þaðan voru sendir. Eg vil nefna þrjá, sem nú heyra til lið- inni sögu, þá Benedikt Sveinsson sýslumann, Arnljót Ólafsson og Benedikt Sveinsson yngra. Gáfur þe'ssara manna og skörungsskapur var S'lí’kur að minnir á aðsópsme.stu höfðingja fyrr.i alda og allir voru þeir stjórnmálamenn á heimsmæli- kvaxða. Önnuí iítil sýsla, Dalasýsla sendi á þing meðal annarra menn eins, og Sig: Eggerz og Bjarna Jónsson frá Vogi. Menn gerðu sér tiðföru'lt upp í þing til að sjá þá og heyra Benedikt Sveinsson og Bjarna frá Vogi ekki sízt ef sjálf stæðismálið var á dagskrá. Þá Séra PÁLL ÞORLEIFSSON höfðu menn ekki fundið upp höfðatöluregluna, enda kannske vafamál að ísland hefði nokkru sinni heimt sjálfstæði sitt aftur á ný, hefði- hún verið látin gilda, þar sem aðal sjálfstæðishetjurnar komu ekki sizt úr fámennum kjör- dæmum. Ungir rithöfundar og skáld áttu sér ihauk í horni þair sem Bjarni frá Vogi var. Ein minnsta sýsian varð þannig fyrir tilstilli hans, bjargvættur íslenzkra bókmennta einna mesta hugsjónaheiðríkjan kom úr þeirri átt inn í þingsalina. 6. í Norðra 1895 er einn fyrsti palla dómurinn. Merkileg ekki sízt eru ýmis ummæli þar, um bændur á þingi. Um Jón á Gautlöndum segir meðal annars: ,,Hann er hinn fríð asti og snoturmannlegasti af bænd um. Raústin er há og skír og hreimmikil og allt í fari hans ex hi'ð einarðlegasta og hann hefur til að bera náttúrlega mælsku, sem varla getur hjá farið að verði hin fegursta og áhrifamesta, er hann æfist. Hann er framfaramaður hinn mesti og gefur eins atkvæði •sitt fyrir nauðsynlegu máii þó til 'kostnaðar virðist horfa fyrir stétt- armenn han,s.“ Þeir Suðursýslumenn áttu eftir að senda fleiri menn á þing, sem eft'ixtekt vöktu og urðu all fyrir- ferðamiklir í sölum þings. Áhuga mál þeirra sumra voru svo stór- brotin að 'tugi ára þurfti til að opna augu manna fyrir gildi þeirra. Nú á að dæma sýslu þessa til útþurrkunar sem sjálfstælt kjör dæmi, þrátt fyrir rismiMá pólití'ska sögu. Ef til yill er það ek'ki aðalatrið ið hvort kjördæmi eru smá eða stór, heldur hitt hvort þeim tekst' að senda til þings menn, sem eru starfi sínu vaxnir. En sagan sýn- ir að það hafa litlu sýslukjördæm in engu síður gert en hin. Höfða tölureglan er handhæg að grípa til en fleira þarf að koma til greina svo sem ýmis konar aðstöðunninur þéttbýlis og strjálbý'lis. Kjósandi í víðáttumiMu héraði á erfitt með að koma skoðunum sínum á fram færi fjarri blöðum og öðrum sýsl ungum. Kjósendum í bæ má aftur blása saman á svipstundu til fjölda funda og fá þar gerðar samþykktir sem þegar fylgir mikið pólitískt vald. 7. J. V. Hunkin biskup i Trúró í Cornval er óvenju víðsýnn mað ur og frægur rithöfundur. í bók sinni The Gospel for to morrow ræðir hann meðal annars um vissa hættu er lýðræðisforminu geti staf að fá því, ef menn beri ekki gæfu til fyrst og fremst að velja fulitrúa, sem séu hæði heiðarlegir og rétt látir, en það sé í rauninni aðalatrið ið. Hann segir meðal annars: Sem leiðtoga og stjórnendur þurfum við fyrst og fremst að fá þá menntuðustu, þá óeigingjörnustu, hina beztu menn í öllu tilliti. Og 'hirðum ekkert um hvaða stét'tum þeir tiíheyra, né hvaðan þeir eru annars komnir. Þannig farast hon um orð. Eg hygg að það sé mjög erfitt að vinna kosningasigur í 'hinum fornu og tiltölulega fá- rnennu kjördæmum út um 'land, án þess að hafa einhvern þeirra höf uðkosta, sem þarna eru upp taldir. Því víðáttumeiri sem kjördæmin verða, og mannfleiri og því rninni skil, sem hver kann á framhjóð endunum, því erfiðara verður að t'ryggja nokkunn þessara mikils- verðu eiginleika. í því liggur þjóðfélagsleg hætta. Páll Þorleifsson. Týnd hugsjón — gleymd stefna iMenntamálaráðherra Gylfi Þ. Gfslason, brást undairlega við, þegar Framsóknarniaður, að gefnu tilefni frá Alþýðu- flokksmanni í útvarpsumræð um eldhúsdagsins, sýndi fram á, að forsprakkar Alþýðuflokks ins hefðu svikizt frá Umbóta- bandalaginu, sem Framsóknar- flokkurinn og Alþýðuflokkur- inn mynduðu með sér árið 1956 og Iiafið var með samstöðu flokka þessara í alþingiskosn ingunum það ár. Með þessu bandalagi átti „að brjóta blað í íslenzkum stjórnmálum“, eins og' segir í „Stefnuskrá umbóta flokkanna“, sem þeir gáfu sam eiginlega út vorið 1956. Það var hugsjón þeirra, sem fyrir stofnun bandalagsins gengust af fullum heilindum, eins og Framsóknarmennirnir gerðu, að bandalagið yrði „þriðja aflið“ í íslenzkum stjórnmálum, er leysti þau úr læðingi minnihluta öngþveitis fjögurra flokka baráttunnar og öfgaþróunarinnar til hægri og vinstri. Ekki drógu bandalagsmenn dul á að vel gæti farið svo, — og töldu raunar sín í milli mjög líklegt, —að bandalagið| þyrfti að ganga í geg'n um endj urteknar kosningar áður enj það næði því fylg'i að fá nægi I lega sterkan meirihluta á Al-j þingi. Nú sagði Gylfi Þ. Gíslason í ■ útvarpsræðu sinni — rétt einsj og liann væri segulband, semj búið er með nýju iagi að má fyrra lagið af — að Umbóta.j bandalagið hefði í rauninni st"ax verið lokið eftir kosning- arnar 1956, af því að það hefði ekki þá náð meirihluta, og end anlega hafi því að sjálfsögðu verið að fullu lokið með því, að Hermann Jónasson baðst lausnar fyrir ráðuneytið 4. desember síðastliðinn. Þarna talaði Gylfi Þ. Gísla. son þannig, að hann virðist al. gjörlega hafa týnt sinni stjórn- málalegu hugsjón frá 1956. Auðvitað gat Umbótabanda- lagið haldið áfram og átti að gera það samkvæmt uppliaf, legri stefnuskrá sinni, þótt ein ríkisstjórn þess, sem byggð hafði verið — upp á von og ó- von — á samstarfi við þriðja flokkinn, yrði að beiðast lausn ar eftir lýðræðis. og þingræðis reglum. . Umbótabandalagið gat starf að áfiam fyrir hugsjón sína og stefnu t. d. innan þjóðstjórn ar um stund eða unnið saman utan ríkisstjórnar. Þá fór Gylfi í ræðu sinni að gera upp tölulegan ávinning flokkanna í síðustu kosningum af bandalaginu. Var á honum að skilja að Alþýðuflokkurinn hefði aðeins „grætt“ á banda. laginu 2 þingmenn, en Fram- sóknarflokkurinn 4 þingmenn. Hann sagði: „Á síðasta kjör- timabili áttu 6 Alþýðuflokks. menn sæti á Alþingi. Þcim fjölgaði um 2 í síðustu kosning um, án efa m. a. vegna kosn- ingasamvinnunnar.“ Hér sést að stefnan er ekki aðeins gleymd, heldur vill próf essorinn líka láta það vera gleymt, að Hannibal Valdimars son og hans lið var ófarið úr flokknuni þegar kosnir voru 6 menn flokksins, er sátu á þingi á síðasta kjörtímabili, og H. V. var einn af þcim. Sannleikurinn er sá, að nokkuð almenn mun sú skoð. un vera meðal þjóðarinnar, að vafasamt sé að Alþýðuflokkur- inn hefði komið nokkrum manni á þing 1956 án kosn. ingabandalagsins. Um það skal að sjálfsögðu ekkert fullyrt hér. Allir, sem fylgjast með þessum málum vita samt að miklu fleiri Framsóknarmenn studdu Alþýðuflokkinn í kosn ingunum 1956, en svo að gagn kvæmt væri. íFramhald 6 P * 1 A víðavangi Samtal við prest Blaðamaður frá Tímanum var fyrir stuttu á ferðalagi noyðan. iands. Hann kom þar m. ii. á veitingastað mitt í fögru héiaði. Fátt gesta var þar á ferli ifnda árla dags og umferð lítt byj-jno um hina fjölförnu þjóðleið.. ViS borð eitt í veitingasalnum saí. einn af merkisprestum héraðs- ins. Presturinn og blaðamaður- inn eru góðkunnihgjar óg tóku þegar tal saman. Barsl tal þeirra brátt að því umræðuefni, sem nú er mest rætt um gjörvalla lands. byggðina: kjördæmabxeyting- unni. Sá prestur á hénni bæði kost og löst en taldi þó ókostina án allra tvímæla bæði fleiri og stærri. - ' ' Furðuleg firra Mjög kvað hann þá firru bylt- ingarmanna furðulega, að neita því, að með frumvarpinu yrðu liin gömlu kjördæmi Iögð niður. Nú í dag væru átta kjördæmi á Norðurlandi. Eftir tillögum bylt ingarmanna ættu þau að verða tvö. Hvernig gætu þau verið bæði tvö og átta? Hvað þýddi t. d. að segja Skagfirðjngum og Húnvetningum það að þeir héldu sínum kjördæmum jafnt eftir byltinguna og áður? Hinum fjór. um kjördæmum á „Norð-Vestur. landi“ ætti að steypa í eitt, þurrka út þau takmörk, sem nú væru milli kjördæmanna og þar með að sjálfsögðu að leysa þau «PP. Tregða byltingaimanna á að' viðurkenna þessa augljósu stað. reynd byggðist að sjálfsögðu á því, að þeim væru ljósar vinsæld ir og kostir núverandi skipunar og legðu því kapp á að telja mönnum trú um að hún héldisfc eftir sem áður. Vonlausara verk hefði þó aldrei verið reynt a'ð vinna, svo augljós falsrök væru þetta. Þar skyldi sízt aS vegið Þá þótti presti það hláleg tií- laga að Reykvíkingar, sem hefðu Alþingi og allar helztu opinber- ar stofnanir þjóðarinnar heima hjá sér, skyldu beita sér fyrir því, að fækka þingmönnum Aust firðinga, einmitt þess hluta þjóð arinnar, sem fjarstur væri þing staðnum og erfiðast ætti með að reka sín erindi þar sem flestu væri til lykta ráðið: í Reykjavík. Væri sínu nær sanngirni að bæta Austfirðingum upp aðstöðu muninn með því að auka við þá þingmanni í stað þess áð svipta þá fulltrúa. MáliS til þjóSarinnar Á hinn bóginn taldi prestur að ekki hefði til lengdar verið hjá því komizt, að taka kjördæma- skipunina til endurskoðunar og breyta henni í ýmsu frá því, sem nú er. Þær breytingar ,sem fram hefðu farið til þessa hefðu veriJi kák eitt og með þeiin aðeins tjaldað til einnar nætur þótt foi mælendur þeirra hef'ðu á síiumv tima talið þær réttláta og .eðli lega frambúðarlausn. Allt benti til þess, að enn væri stefnt i sama foraðið. Á þessari vlausn“ sem nú væri fyrirhuguð, væru svo margir gallar og aúðsæir, aö vart yrði komizt hjá, að'umbylta kjördæmaskipaninni á nýjan leik að nokkri m árum liðnum, enda sennilega að því stefnt. Lýð veldið væri nú orðið hálfs ann ars áratugs gamalt. I upphafi hefði öllum þótt sjálfsagt, að því yrði sett ný. stjórnarskrá, enda annað ekki sæmandi. f því Skyni hefðu verið skipaðar fjÖlmennar nefndir en árangurinn af Störf- um þeirra enginn sézt. Væri nú frammistaða öll ekki vansalaus. Svo virtist sem þingflokkarnir gætu ekki valdið þessu verkefni. Þar sýndist sitt hvérjum. Jafn. vel þrífíokkarnir skömmuðii hvor anuan út af augljósum göll- uin þeirrar „Iausnar“, sem nú væri boðuð. Hvernig væri að taka málið úr höndum flokkanna og fá það þjóðinni sjálfri til úr- lausnar. Málið væri í eðli sínu iFVamhaló ft 8. síðu)

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.