Tíminn - 17.09.1961, Blaðsíða 9

T&M I N.N, sunnudagiim 17. september 1961.
9
Fyrir skömmu var sagt frá
tillögum, sem háskólakennar-
ar hafa gert um vísindastofn-
un, þar sem nokkrir íslending-
ar fengju aðstöðu til þess að
stunda rannsóknir og tilraunir
á þeim sviðum, sem teljast
undirstaða hagnýtra fræða.
Sem betur fer eigum við ís-
lendingar nokkra mjög efni-
lega menn, sem sumir eru við
nám í slíkum vísindagreinum
og aðrir í þann veginn að
byrja starfsferil sinn. Sérhver
þjóð ætti að hrósa happi yfir
því að eiga slíkum mönnum á
að skipa og sjá bæði sóma
sinn og hag í því að búa þeim
viðunandi starfsskilyrði og
gera þeim kleift að láta þekk-
ingu sfna bera ávöxt.
Eitt kvöldið hafði ég spurnir af
því, að einn þessara ungu manna,
sem kjörið hefur sér það verksvið
að kanna hulda dóma, væri stadd-
ur í baenum á leið til útlanda eftir
sumardvöl í átthögum sínum. Ég
talaði við hann í síma, og það
samdist svo með okkur, að hann
kæmi einhvern daginn í skrif-
stofu Tímans og lofaði okkur að
rabba við sig.
Þetta var Guðmundur Eggerts-
son frá Bjargi í Borgarnesi, sem
lauk prófi i erfðafræði við Kaup-
mannahafnarháskóla árið 1958, og
hefur síðan starfað að erfðafræði-
rannsóknum í Kaupmannahöfn í
eitt ár og Lundúnum í tvö ár. Nú
var hann á förum til Bandaríkj-
anna, þar sem hann nýtur styrks
til frekari rannsókna á þessu sviði
í eitt ár. Hann á glæsilegan náms-
feril að, baki, og við hann eru
bundnar miklar vonir að þeirra
dómi, sem skyn bera á þessi fræði.
Guðmundur leit inn til okkar
tveimur eða þremur dögum áður
en hann fór af landi brott — ljós-
hærður, þreklegur maður, hægur
í fasi og varkár í svörum.
Það kom upp úr kafinu, að þau
tvö ár, sem Guðmundur starfaði í
Lundúnum, fékkst hann einvörð-
ungu við erfðafræðirannsóknir á
gerlum og veirum, og slíkum rann
sóknum hyggst hann halda áfram
í New Haven í Bandankjunum
næsta ár. Hann er eini fslending-
urinn, sem þvílíkar rannsóknir og
tilraunir hefur stundað.
— Það er hentugt að nota gerla
og veirur til þess að rannsaka
ýmis undirstöðuvandamál erfða-
fræðinnar, sagði Guðmundur, með
Aöeins einn
einstaklingur
í kvöld
-100 milljónir í fyrramálið
framleiðslu ákveðins eggjahvítu-
efnis. Sé geni breytt, mun verða
breyting'á eggjahvítuefni því, sem
það ræður.
Eins og ég sagði áðan, breýtast
genin að jafnaði ekkj fyrir bein
áhrif frá umhverfinu. Áunnir eig-
inleikar erfast því ekki. Efnabreyt
ingar geta þó orðið í genunum,
en þær eru mjög fátíðar við nátt-
úrleg lífsskilyrði. Sérhvert gen
getur breytzt á marga vegu. Verði
efnabreyting í geni, helzt breyt-
ingin frá kynslóð til kynslóðar.
Slíkar breytingar eru nefndar
stökkbreytingar. Stökkbreytingum!
má valda með sérstökum utanað-
komandi áhrifum svo sem röntgen
geislum, alfageislum, betageislum,
Hvernig farið þið að því að sjá,
hvort þau verða fyrir stökkbreyt-
ingum?, spyr blaðamaðúrinn í fá-
fræði sinni. — Er hægt að gera bet
ur en eygja þetta í sterkustu smá-
sjám?
Guðmundur brosir.
— Gerlarnir sjást að vísu í
venjulegri smásjá, en veirurnar
einungis í rafeindasmásjám, segir
hann. Stökkbreytinganna verðum
við aftur á móti varir með öðrum
hætti en þeim, að við sjáum þær
beinlínis á útlitinu.
Gerlar þeir, sem við notum við
tilraunirnar geta lifað í einfaldri,
tilbúinni efnablöndu. Nú breytist
kannske einn gerill af milljón og
þá sannast það á því, að hann
Rætt við Guðmund Eggertsson erfðafræðing, sem
leitar leyndardóma erfðalögmálanna við tilraunir
með gerla og veirur
al annars vegna þess, hve þessar
lífverur tímgast fljótt. Niðurstaða
tilraunar að kvöldi fæst næsta
morgun. Æxlunin er svo hröð, að
engar ýkjur eru að segja, að
hundruð milljóna einstaklinga geti
verið komnar að morgni, þar sem
gengið var frá einum að kvöldi.
Brúnin á blaðamönnunum lyft-
ist ævinlega, þegar þeir heyra eitt
| hvað ævintýralegt, og hér var
i sýnilega annars vegar mikill ævin
! týraheimur, sem almenningur
' kann lítil skii á. En af því að þekk
ungin á erfðafræðinni var lítil í
: skrifstofum blaðsins, var talinu j
j þessu næst vikið að sögu erfða-
! fræðinnar. Guðmundur var fús til
i þess að svara slíkri spurningu f á- j
1 um orðum.
— Erfðafræðin er ung visinda-
' grein, sagði hann, og eru þar fram
. undan mikil verkefni, sem geta
, haft afarmikla þýðingu fyrir mann
kynið. Erfðafræðirannsóknir hóf-
ust með tilraunum austurríska
munksins Mendels. Hann birti nið-
urstöður tilrauna sinna árið 1866
en þær vöktu enga athygli þá. Það
var ekki fyrr en árið 1900, að at
hygli manna beindist að ritum
Mendels, eftir- að þrír líffræðing-
ar höfðu komizt að svipuðum nið-
anir, þó að gengi undan frá
mér bót og bót, þar sem vinn-
an hjá mér var tiltölulega
ódýr. Hins vegar kom upp um
það nokkur orðasveimur. sem
fór heldur vaxandi. Það var
þvl tímabært að taka sig upp
með verkstæðið og flytja aust
ur I Viðidal, þegar brúarvinn-
an_ hófst.
Ég sat sem sagt í tjalddyr-
um mínum og bætti skó, á
meðanEinarfélagi minn var á
þambi um allar trissur. Aðal-
dægurlagavísan í Víðidal um
þær mundir var: Ættj ég
hörpu hljóma þýða. Lag og
ljóð eftir Friðrik Hansen á
Sauðárkróki, þá nýort. Það!
var við óminn af þessu lagi,
sem ég orti visu í tjalddyrum
mínum og lagði í munn fé-
laga mínum Einari Sumar-
liðasyni:
í Víðidalnum vildi ég una
vökrum fáki um hauður
bruna,
þótt fólkið margt í fréttum
lesi, ,
þá finn ég Sillu í Galtar-
, nesi.
Einar tók vísunni vei og
var svolítið upp með sér af
henni, hefur kannske litið
Sillu hýru auga, sem ekki var
tiltökumál. En nokkuð var
það, að ekki leið á löngu, þar
til ég þóttist heyra úr tjald-
dyrunum mínum, að útreiðar-
fólkið hafði skipt um texta
við lag Friðriks Hansens. Og
nú var sungið: í Víðidalnum
vildi ég una. En víma frægð-
arinnar varaði ekki lengi.
Silla hafði tekið þetta óstinnt
upp fyrir mér og leit mig ekki
réttu auga úr þessu. Og Ing-
ólfur, faðir hennar, sem var
með okkur í vegavinnunni, tal
aði varla við mig orð. En eng-'
inn sá á E’nari. hvort, honum
líkaði betur eða verr. Löngu
síðar frétti ég, að Bjössi á
Torfustöðum og Silla væru
orðin hjón.
Ég lokaði skóviðgerðarverk-
stæði minu að loknum túna
slætti, þegar kvörtun kom frá
höfuðbólinu Lækjarmóti,
vegna erfiðleika í innflutningi
á hentugu efm til víðgerðar
á gúmmískófatnaði!
Guðmundur Eggertsson
erfðafræðlngur
urstöðum og Mendel forðum.
Mendel gerði sér fyrstur manna
grein fyrir því, að það, sem ræður
erfðum eru eindir þær, sem nú
eru kallaðar gen. Eindir þessar
eru tengiliður á milli kynslóða
og liggja tii grundvallar eiginleik-
unum. Þær hlíta erfðalögmálum
þeim, sem kennd eru við Mendel.
Þær breytast ekki við kynblöndun
og verða að jafnaði ekki fyrir
breytingum af völdum umhverfis-
ins.
Genin s'kipa sér í langa þræði,
sem nefndir eru litningar. Til
skamms tíma höfðu menn einung-
is óljósar hugmyndir um efnasam-
setningu genanna. en rannsóknir
á síðustu árum hafa leitt í Ijós,
að það, sem gefur genunum sér-
hæfni sína eru kjarnasýrueindir.
Það eru stórar keðjusameindir.
Nú vitum við líka, að hlutverk
genanna er að ákvarða gerð eggja-
hvítuefnissameinda. sem einnig
eru langar keðjusameindir. Sér-
hæfni beggja þessara stórsam-
einda ákvarðast af röð smásam-
einda þeirra, er mynda keðjuna.
Segja má, að hvert gen sjái um
útfjólubláu ljósi og ýmsum efn-
um., Við getum þó ekki ráðið
hverjar stökkbreytingar verða.
Það er þannig tilviljun háð, hvaða
gegn og hvaða smáeindir innan
gensins breytast, þegar frumur
verða fyrir geislun. Flestar stökk-
breytingar reynast lífverunum
skaðlegar, sumar banvænar, en
skaðsemi margra þeirra kemur
I ekki í Ijós fyrr en eftir margar
| kynslóðir.
Áhrif kjarnorkusprenginga geta
því ekki einungis verið háskaleg
fyrir okkar kynslóð, heldur geta
þau líka komið niður á óbornum
kynslóðum. Litlum vafa er undir-
i orpið, að kjarnorkusprengingar
| þær, sem þegar hafa verið gerðar,
hafa haft skaðleg áhrif á gena-
forða mannkynsins og valdið mikl
um fjölda stökkbreytinga. Er þá
ekki aðeins átt við sprengjur þær,
sem varpað var á Hiroshima og
Nagasaki heldur og hinar, sem
sprengdar hafa verið í tilraun^-
skyni.
En einstöku sinnum verða þó
stökkbreytingar, sem eru lífverun-
um í hag og í þróunarkenningum
þeim, sem vísindamenn aðhyllast
vfirleitt nú, er gert ráð fyrir þvi,
að stökkbreytingar séu það hrá-
efni, sem þróunaröflin vinna úr.
— Og þið reynið að uppgötva
leyndardóma erfðanna með rann-
sóknum á gerlum og veirum?
— Já, fyrir tuttugu árum höfðu
menn enga hugmynd um, að gerl-
ar og veirur hlíta í aðalatriðum
sömu erfðalögmálum og æðri líf-
verur. Fyrir u. þ. b. fimmtán ár-
um kom i Ijós, að gerlar eru ekki
kynlausar verur eins og ætlað var.
Ýmsar tegundir gerla eru kynjað-
ar, og einmitt þetta hefur gert
mögulegt að r annsaka erfðir
þeirra. Stofnun sú í Lundúnum,
sem Ig vann í, er alveg ný af nál-
inni, sú eina sinnar tegundar í
Englandi. Þar sinna tíu til fimmt-
án vísindamenn rannsóknum af
þessu tæi. Til tilrauna þessara
notum við mest geril einn, sem
hefst við í þörmum manna, en
þrífst einnig ágætlega í tilrauna-
glösum okkar. Við komum af stað
margs konar stökbreytingum
með geislum og efnum. Síðan er
rannsakað, hvað gerist við æxlun
og kynblöndun. Rannsóknir þessar
hafa yfirleitt ekki hagnýtt gildi að
svo stöddu. en þetta eru undir-
stöðurannsóknir, sem byggt verð-
ur á í hagnýtum efnum. Erfitt er
þó að draga markalínu á milli
þess, sem kallað er fræðilegt og
hins. sem er hagnýtt. —
— Mér skilst, að gerlar og
veirur séu anzi smávaxin kvikindi.
lifir og tímgast í efnablöndu, þar
sem aðrir einstaklingar farast.
Hver gerill hefur einn litning,
sem hefur að geyma þúsundir
gena. Röð fjölmargra gena þess-
ara hefur verið ákvörðuð.
En allt er þetta talsvert flók-
ið og erfitt er að gera grein fyrir
því í fáum orðum.
— Það eru framhaldsrannsókn-
ir á þessu sviði, sem þú hyggst
stunda í Bandaríkjunum?
— Já, ég held þar áfram rann-
sóknum af þessu tæi, en jafnframt
mun ég stunda þar framhaldsnám.
— Hvað hyggst þú fyrir að
Bandaríkjadvölinni lokinni?
—- Ég vona, að ég fái starfskil-
yrði á íslandi, því að hér vil ég
starfa. Mér virðist það horfa til
vandræða, hve íslenzkar vísinda-
rannsóknir eru skammt á veg
komnar. Mjög þarf að auka rann-
sóknir í þágu atvinnuveganna.
Sem betur fer virðast augu manna
hér á landi nú vera að opnast fyr-
ir því, að raunvísindarannsóknir
hljóta að hafa meginhlutverki að
gegna í sérhverju nútímaþjóðfé-
lagi og að mikilla framkvæmda er
þörf, ef rétta á hlut okkar íslend-
inga í þessum efnum.
— Vantar ekki margt tækja hér
til þess, að unnt sé að stunda
rannsóknir og tilraunir á sviði
erfðafræðinnar?
— Tækjakostnaður við þessar
rannsóknir er ekki ýkjamikill. En
menn verða að fara að skilja það,
að vísindamaður verður að njóta
launa, sem nann getur lifað af.
Eigi honum að verða ágengt, verð-
ur hann að helga sig starfi sínu
algerlega. Það er ekki líklegt til
góðs árangurs að knýja hann til
þess að vinna aukavinnu við
óskyld verkefni til þess að sjá sér
farborða.
Guðmundur sat hugsi nokkra
stund, þegar við höfðum lokið
samtalinu. Ef til vill hefur ótölu-
leg mergð gerla svifið honum
fyrir hugskotssjónum — þessara,
sem eignast milljónir afkvæma í
rannsóknarstofunum á einni nóttu.
Ef til vill hefur hann séð inn í
dularheima litninga og gena, þar
sem erfðaeiginleikarnir raðast
eins og perlur á festi og blunda
í kjarnasýrum og eggjahvítuefn-
um. En ef til vill hefur hann dval-
izt í huganum við þau verkefni,
sem hann dreymir um að inna af
höndum á íslandi á komandi ár-
um. ef við hin, er lítil skil kunn-
um á hinum miklu lífslögmálum.
sem hann hefur helgað starfsorku
sína að kanna, viljum hagnýta okk
ur þekkingu hans.
Ég veit þetta ekki. Hitt má aug-
ljóst vera, „ð miklu er á glæ kast-
að, ef ísland getur ekki fært sér
í nyt starf ungra manna, sem aflað
hafa sér hinnar fullkomnustu
menntunar og þekkingar og lík-
legir eru til að fá miklu áorkað
J.H.