Tíminn - 19.11.1961, Blaðsíða 9

T í MI N N , sunnudaginn 19. nóvember 1961
9
Séra Ólafur Böðvarsson
lenti ekki í stórdeilum í Saur-
bae fyrr en eftir lát llluga Vig-
fússonar á Kalastöðum. En
þegar hann var fallinn frá,
var þess skammt aS bíSa, aS
þau Sesselja á KalastöSum
tækju aS elda grátt silfur.
Einhverjar fyrstu ýfingarnar,
sem verulega kvað að, urSu út
af ómaga, er prestur lét flytja
frá sér á Sesselju.
Veturinn 1639 virðist maður
nokkur i Hvalfjarðarstrandar-
hreppi, Guðmundui Jónsson að
að nafni, hafa gefizt upp við að
sjá farborða börnum sínum. Tók
Þórður sýslumaður Henriksson,
ómagamál þetta í dóm að Saurbæ
á útmánuðunum. Afi barnanna,
Jón Ólafsson, lýsti sig þar snauð-
an mann og ómegnugan að fram-
færa þau. Var þó dæmt, að næstir
stæðu um framfærsluskyldu bræð-
ur tveir, Hannes Helgason og Jón
Hannesson í Hvammi í Kjós, gam-
all málafylgjumaður, er lengst
stóð í Botnsmálum. Þeim næst
væri systir þeirra, Guðrún Hannes
dóttir, en síðan skyldmenni í ætt
fram, ef þeir gengju frá. Var
Nikuiási Illugasyni á Kalastöðum
falið að lesa dóm þennan yfix' Jóni
í Hvammi. Fór Nikulás og að
Hvammi annan dag páska, með
votta, og bað Jón að hlýða dómin-
um. En til þess fékkst hann ekki.
Las Nikulás dóminn þá I bæjar-
dyrum í áheyrn votta sinna.
Síðan voru tvö börn Guðmundar
Jónssonar flutt á Jón í Hvammi,
en hann brást illa við og færði
þau aftur á Hvalfjarðarstrandar-
hrepp. " pp úr þessu virðist Þór’ð-
ur sýslumaður hafa kveðið upp
þann úrskurð, að börnin skyldu
hýst og fædd af öllum bændum í
Hvalfjarðarstrandarhreppi, þar til
þeim fyndist löglegt framfæri, en
faðir þeirra skyldi vera þeim til
stoðar, eins og góðir menn 6æju
honum fært að orka. Er svo að
sjá, að börnin hafi átt að flytjast
bæ frá bæ og dvelja vissan tíma
á hverjum stað.
En þegar kom að því, að Sess-
elja á Kalastöðum átti að inna
þessa framfærsluskyldu af hendi,
gerðist hark nokkurt. Hún vildi
ekki við ómögunum taka, þrátt
fyiir úrskurð sýslumanns og álit
flestra hreppstjóranna um fram-
færsluskyldu allra hreppsbúa, þar
til úr málinu greiddist. Krafðist
Sesselja þings og dóms um fyrir-
mæli sýslumanns, og var stefna
lögð í Saurbæ 8. júní um vorið.
Kom Sesselja þangað með fríðu
liði, sonum sínum fimm, og Teiti
Teitssyni, einum af hi'eppstjórun-
um, sem verið hafði annar tveggja
votta Nikulásar Illugasonar í för-
inni að Hvammi. Annars virðast
menn ekki hafa gert sér ýkjatítt
um þetta mál, því að ekki komu
aðrir á þingið en Einar Guttorms-
son, þá eða litlu síðar bóndi í
Stóra-Botni, Þórður Henriksson
sýslumaður, Árni Gíslason, lög-
réttumaður á Ytra-Hólmi, föður-
bróðir sýslumanns, og Árni lög-
maður Oddsson á Leirá, er hafði
forsögn málsins. Spurði lögmaður
sýslumann, hvort hann hefði fellt
þann úrskurð, er Sesselja kærði
yfir, og játti hann því.
Lögmaður setti síðan þingið, en
gat ekki nefnt í dóm, þar eð svo
fásótt var. Bauðst hann þó til þess
að rannsaka málið og svara til,
eftir því sem honum sýndist rétt
vera, með ráði þeirra, er viðstadd-
ir voru. Voru síðan rifjuð upp
dómsatriði og málsatriði og lagt
fram bréf frá Jóni Hannessyni í
Hvammi, þar sem hann bar því
við, að hann hefði hvorki heyrt né
séð dóminn um framfærslu ómag-
anna afhentan, framboðinn eða
tilsagðan, en bauúst al þess að
gera lagafullnustu, þegar stefnt
yrði um þessar sakir, og lag.gja
sig og sína eign fyrir lög og. dóm.
Á hinn bóginn var ekki statt á
þessu þingi í Saurbæ nema annað
vitnið að för Nikulásar á Kalastöð-
um að Hvammi og framsögn dóms-
ins í bæjardyrum þar. Felldi lög-
maður þann úrskurð með sam-
þykki ráðunauta sinna, að gerð-
um mörgum tilvitnunum í lög
guðs og íslendinga, að skipan
sýslumanns væri lögmæt og skyldi
óbreytt standa. Skyldaði hann
sýslumann til þess að framfylgja
dómi sínum innan eins mánaðar
og áður en leiðarþing væri haldið
og krefjast sektar, er nokkur mis-
brestur yrði á, svo að engum
hreppsbúa yrði íþyngt, hvorki
nokkurra ára skeið. Harðnaði deil-
an smám saman, og þar kom, að
prestur stefndi Sesselju inni í
kirkjunni í Saurbæ, en hún neit-
aði aftur að þiggja af honum þjón-
ustu, nema heima á Kalastöðum.
Kom tií kasta bæði andlegra og
veraldlegra yfirvalda. Var séra
Ólafur dæmdur í þeirri lotu á
prestastefnu á Alþingi i sekt fyrir
að vanhelga kirkjuna með stefnu
sinni. Þar var Sesselja aftur á
móti áminnt upp á skikkanlegt
ekkjul'íferni, og virðist séra Ólafur
hafa haldið því fram, að hún væri
eitthvað syndug í því efni.
í júlímánuði 1645 voru Kala-
staðamál tekin fyrir á leiðarþingi,
og tókst þar að koma á bráða-
birgðasættum. Féll prestur frá
sumum kæruatriðunum, en öðrum
2. grein,
þar sem segir frá
þrætugjörnum
Saurbæjarkíerki
o g
aðsópsmikilli
húsfreyju
r
i
nágrenni hans
Valkyr jan
á Kalastöðum
Sesselju né öðrum. Væri það
skylda hreppsins að hjálpa „þess-
um tveimur fátæku barnaskepn-
um“, með aðstoð foreldra. En þeir
svöruðu fyrir undandrátt ,er svara
ættu. Var þetta síðan staðfest á
Alþingi 29. júní um sumarið.
Hefur Sesselja hér farið greini-
lega halloka, eins og von var til.
Atburðir þeir, sem gerðust á
leiðarþinginu, bættu því síður en
svo um. Seselja virðist nú gersam-
lega hafa hætt að þiggja þjónustu
af presti, ef það hefur ekki verið
fyrr orðið, og fullkominn fjand-
skapur var þeirra á milli. Verður
ekki annað séð en prestur hafi
þegar um sumarið endurnýjað
kærumál sín, og 17. september um
haustið er tíundarhaldið enn tekið
í dóm á þingi í Saurbæ. Varð
dómsúrskurður Þórðar sýslumanns
og meðdómenda hans Sesselju í
vil:
„Nú eftir því, sem vér kenn-
um oss ekki mannaða hér úr að
skera, í þann máta að afskipa Kala
staðakirkju og hennar réttugheit,
án æðra yfirvalds tilhlutunar, þar
fyrir látum vér það mál um tíund-
ir og tíundarhald á Kalastöðum
standa eftir máldagans hljóðan,
utan vort yfirvald, sem um það á
að dæma geri þar aðra skikkun á,
að næstkomandi Öxarárþingi. Því
virðist oss skikkanlegast, að þar
um gerist á Alþingi, þar þetta mál
éJhrærir allt landið, eftir kóng-
legrar majestatis landsfógeta og
biskupanna áliti, með þeirra ráði,
er þeir þar til nefna.“
Mun lítt hafa yppzt brúnin á
séra Ólafi við þennan úrskurð, þar
eð honum þótti sýslumaður jafnan
þæfa málið og draga taum Sess-
elju. Hér var þó sú hugnun, að
málinu var vísað til Alþingis. En
annaðhvort hefur prestur ekki
haft þol til þess að bíða svo lengi
aðgerðalaus eða hann hefur viljað
freista þess, að búa betur í hag-
inn fyrir málið í héraðið, áður en
Alþingi fengi það til meðferðar.
Upp úr þessu tóku hin eiginlegu
Kalastaðamál að hefjast. Sesselja
vildi ekki gjalda presti og kirkju,
eins og séra Ólafi þótti rétt vera,
og kom þar, að hann krafðist úr-
skurðar um það, að hálfkirkjan á
Kalastöðum væri niður lögð og
skylt væri að tíunda Kambsland í
Svínadal með kúgildum, sem eign-
ið voru hálfkirkjunni. Kærði
hann og Sesselju um vangoldna
tíund, ljóstoll og heytoll um
var skotið á frest. En þessi sætt-
argerð rofnaði jafnskjótt fyrir
þær sakir, að prestur hrifsaði
skjal úr höndum Þórarins Illuga-
sonar frá Kalastöðum.
Deilur þeirra Sesselju og séra
Ólafs hörðnuðu nú til mikilla
muna. 13. maí 1646 var Þórður
Henriksson sýslumaður staddur í
Saurbæ og setti þar þing, sjálfsagt
að kröfu prpsts. Las séra Ólafur
þar kröfubréf á hendur sýslu-
manni og krafðist dóms í málum
þeirra Sesselju og virðist nú hafa
ætlað að jafna reikningana, svo
að um munaði. Vildi hann láta
gera eignir hennar upptækar,
vegna tíunda þeirra, er hann taldi
vangoldnar, en dæma hana sjálfa
útlæga fyrir brot gegn kirkjunni.
Hljóðaði kröfubréf prests á þessa
leið:
„Ég, Ólafur Böðvarsson, beiðist
og krefst af þér, Þórður Henriks-
son, kóngsvaldsmaður' hér í sýslu,
dóms og fullkomlegrar ályktunar
þar um, hvort peningar þeir, fríðir
og ófríðir, sem á Kalastöðum hafa
ótíundaðir verið nú upp í tíu ár,
eru ekki gervalllega fallnir, og
hvorí þér ber ekki forsagnarmað-
ur og frumkvöðull að vera til
þess, að gera þá sömu peninga
upptæka og sundurdeila frá kóngs-
ins eign, það sem þeim ber að
taka að lögum, sem tíundir eiga
að heimta, og þeirra álögur. Beið-
ist ég þess af þér og kref þíns
embættis vegna, að orðfullu og
lögmáli réttu, að vitni þingmanna.
í annan máta krefst ég og beið-
ist af þér hér í dag dóms og laga-
fullnustu upp á mína stefnu og
alla ákæru til Sesselju Árnadóttur,
hver eð forsómazt hefur af þinni
hendi nú upp í þrjú ár.
f þriðja máta biðst ég dóms af
þér þar um, hvort að Sesselja
Árnadóttir er ekki útlæg eftir
kóngsbréfinu, þar hún af forsi
og ofstopa, úlfúð og illyíði
'hefur sett sjálfa sig út af
sakramentinu, í fyrra sinn árið um
kring, en nú á umliðnu ári yfir
heilt ár, þíns embættis vegna, að
vitni þingmanna.“
Sýslumaður kvaddi sex menn
sér til ráðuneytis um málsmeð-
ferð, Ólaf Jónsson, sem var annar
tveggja hreppstjóra í Hvalfjarðar-
strandarhreppi, og aðra bændur
úr héraði — Jón Vigfússon,
Skapta Ólafsson, Sigmund Guð-
mundsson, Gísla Sæmundsson og
Þorvald Rafnsson, fyrr prests í
Saurbæ. Kváðu fjórir þeirra upp
úr um það, að ekki væri fært að
taka málið í dóm að sinni, og baru
við mannaskipuninni, og mun þar
átt við málsaðild sýslumanns og
frændsemi við Sesselju, heldur
skyldi biðja Árna lögmann Odds-
son á Leirá að tilsetja stað og
stund, þar sem málið. yrði tekið 1
dóm og því haldið til réttra laga,
svo að séra Ólafur og kóngleg
majestatis missti einskis réttar, en
Sesselju gert að skyldu að mæta
til þingsins og færa þar fram
varnir sínar. Var að þessu horfið.
Degi síðar ákvað Árni lögmaður
þingdag að Saurbæ 12. júní, og
skipaði svo fyrir undir vitni
tveggja manna, að þangað skyldu
þau Sesselja á Kalastöðum og
Þórður sýslumaður bæði koma
nefndan dag og svara til þeirra j
saka, sem séra Ólafur bar fram j
á hendur þeim. Las sýslumaður |
sjálfur í heyranda hljóði boðunar- j
bréf yfir Sesselju á Kalastöðum, j
hálfum mánuði fyrir þingdag.
Nú rann upp 12. júní, og riðuj
menn til þings í Saurbæ. Kvaddi;
Árni lögmaður- í dóm lögr'éttu-
mennina Árna Gíslason, Jón Vig-
fússon, Björn Gíslason og Pálma
Henriksson og auk þeirra Jón
Grímsson og Einar Guttormsson,
sem var annar hreppstjóranna í
Hvalf j arðarstrandarhi’eppi.
En einn hængur var þó hér á:
Sesselja á Kalastöðum var ehki
mætt til þings og enginn sá, er
umboð hefði af hennar hendi.
Sóru þó vitni, að hún hefði heyrt
boðunarbréf sýslumanns.
Árni lögmaður tók þá það ráð
að senda Sesselju bréf og vbtta,
er1 virðast hafa átt að krefjast þess
af henni, að hún mætti eða léti
mæta til andsvara á þinginu. Kom
þá sonur hennar, Þórður Illuga-
son, til Saurbæjar og færði lög-
manni bréf frá henni. En heldur
var þó lítið á því að græða, og
virðist Sesselju hafa verið eitt-
hvað að vanbúnaði að mæta á
þessu þingi, þótt hún drægi síðar
allbitur vopn úr slíðri.
Bréf Sesselju var svolátandi:
„Friður og blessun guðs föður!
Hafi Þórður Henriksson boðað
mig, Sesselju Árnadóttur, til and-
svara við Ólaf Böðvarsson til Saur-
bæjar á þann tólfta dag júní þessa
árs, og ef ég er eftir þeirri boðun
þar til skyldug, þá svara ég ein-
faldlega:
Fyrst: Ég þori ekki mín bréf
eða skrifaða sókn eða vörn í ná-
veru Ólafs Böðvarssonar að aug-
lýsa eða frarn að leggja á héraðs-
þingi, þá haíin hefur gripið á
griðastöðum á leiðarþingi þann
tólfta júlí 1645 það bréf úr hendi
sonar míns, er ég honum afhenti
og ég hugð'i máli mínu til gagns
og stoðar ,svo sem það sér líkast
hermir, nær fram kemur. Ég var
þá þó líka þangað boðuð til and-
svara við Ólaf Böðvarsson."
f öðru bréfi, er þessu fylgdi,
eð'a kannske í niðurlagi þessa
sama bréfs, skírskotar Sesselja
þess, að hún vilji til réttra laga
svara, ef einhver sæki sig að lög-
um, og stingur það þó nokkuð í
stúf við tregðu hennar að koma
ti'l Saurbæjar eða færa yfirleitt
fram varnir á héraðsþingi. En líta
verður þó á það, að þau séra Ólaf-
ur höfðu lengi skinnið elt, og þó
allt setið í sama fari, og piikil
heift og stífni á báða bóga. En
jafnframt fyrirbýður hún ag veita
sér „■no'kkurt ofríki, heruað eða
með álögum að mér að þrengja.“
Hótar þeim illu, er sér illt geri
eða rangt, að þvi er virð'ist bæði
þessa heims og annars, en segist
fegin vilja hafa „laganna lið og
grið“ fyrir sig og si.tt allt.
Séra Ólafur viðurkénndi, að
hann hefði tekið bréf af syni
Sesseflju á leið'arþingi því, sem
hún greindi, en kvað það hafa
verið sitt skjal, er hann hafi ætl-
að að nota sem sóknargagn, þegar
hann héldi málum sínum lagaveg.
Væru þar skráðar kröfur hans.
Sýndi hann dómsmönnum slíkt
skjal og bauð lögmanni að svara
fyrir, ef stefnt yrð'i vegna þessa
atviks, enda hefði hann aðeins
sitt tekið.
Jafnframt lagði prestur fram
tíundarreikning með hendi sýslu-
manns, sem birtur hafði verið á
manntalsþingum árin 1636—1640,
þar sem til tíundar var sagt á
Kalastöðum, og var sá reikning-
ur ekki véfengdur.
Varg það dómsniðurstaðan, að
Sess'elja eða umboðsmenn hennar
skyldu gera full skil fyrir næsta
Öxarþing, er haldast átti lit'lu
síðar, og lengri frestur skyldi
ekki veittur til þess að afla skjala
eða skilrikja, er kynnu að vera
til því til sönnunar, að hún ætti
ekki meiri tíund ag svara en gold
in hafði verið sáðustu fimm árin.
Virðast synir Sesselju hafa gefið
í skyn, að ti! væru gerningar, sem
vörðuðu þetta mál, en væru eigi
við höndina. Færist þetta fyrir,
skyldi Sesselja greiða sekt sam-
kvæmt tilskipunum og dómum,
en sýslumaður ganga eftir því á
leiðarþingi, að dómum yrði frarn-
fylgt.
í öðru lagi var fjallað um sakar-
giftir, er séra Ólafur hafði borið
á Þórð sýslumann. En hann lagði
fram sættargerð þeirra séra Ólafs
og Sesselju varðandi sum deilu-
atriði þeirra, en hvað snertir þær
stefnusakir séra Ólafs, að Sesselja
hefði haldið fyrir sér kirkjutíund
um, ljóstollum og heytoUum af
Kalastöðum þá upp í átta ár, og
beiðni prests um lagaúrskurð um
það, hvort henni bæri ekki einnig
að tíunda tíu hundraða land það,
sem hálfkirkjan á Kalastöðum
átti í Svínadal, kirkjukúgildin
fjögur eða sex og klukkur staðar-
ins, færði sýs'lumaður fram „af-
batanir", sem ekki er þó lemgur
vitað, hverjar voru, þar eð dóms-
mönnum þótti þær of langorðar
til þess að skrásetja þær. Jafn-
framt virðist sýslumaður hafa
skírskotað til dómsins, sem kveð-
inn var upp í Saurþæ 17. septem-
ber 1645, þar sem það var dæmt
rétt að vera, ag tíundir af Kala-
stöðum skyldu standa eftir forn-
um máldögum, þar til annarri
skipan yrði á komið, að fyrirlagi
Alþingis.