Tíminn - 25.04.1962, Qupperneq 9

LAXNESS
ur í hreinskrift. . . . NB Dragist
mjög saman! . . . of mikið kjaft-
æði, stytta, breyta“. Síðasta hrein-
ritunin er líka aðeins rúmlega
helmingur af lengd fyrsta upp-
kasts1. Það þarf mikinn aga og á-
reiðanlega líka sjálfsafneitun. til
að strika út mál sitt í svo stórum
stíl. Þetta hefur Halldór vafalítið
alltaf gert að meira eða minna
leyti, en þá væri málið einfaldað
um of, ef það væri kennt fom-
sagnaáhrifum einum. Hér er stíl-
vitund þroskaaldurs og einnig sam
stilling hennar við söguleg efni í
íslandsklukkunni og síðar í
Gerplu. En þessi þétti, saman-
þjappaði tjáningarháttur er einn-
ig upp kominn vegna lestrar og
könnunar Halldórs á fornsögunum
rétt áður og samtímis því, sem
hann semur íslandsklukkuna (útg.
1943—46), það er að segja á sex
næstu árum, eftir að hann lauk
Ljósvíkmgnum (1940). Hér má
færa fram sönnur. Á þessu tíma-
bili (eða á árunum 1941—1946)
býr hann til prentunar fimm ís-
lenzkar bækur frá 13. öld: Alex-
anders sögu mikla og fjórar ís-
lendingasögur: Laxdælasögu,
Hrafnkötlu, Brennunjálssögu og
Gretti^sögu. Halldór byrjar þess-
ar útgáfur tveimur árum áður en
fyrsta bók íslandsklukkunnar
hleypur af stokkum, og hann lýk-
ur þeim sama árið og út kemur
lokabindi hennar, svo gersamlega
fellur þetta saman. Og Kiljan gef-
ur sögurnar ekki út með fornri
eða „samræmdri" stafsetningu,
heldur með nútíma réttritun.
Þetta eru lifandi bókmenntir á lif
andi máli.
III
Nú hafði Halldór hugsað svo
mikið um fornsögurnar, nú lá hon-
um svo mikið á hjarta um þær, að
samtímis því sem hann vinnur að
síðasta bindi fslandsklukkunnar
(Eldi í Kaupinhafn), semur hann
Minnisgreinar um fornsögur í 25
köflum og birtir í Tímariti Máls
og menningar 1945 og síðan í rit-
gerðasafni sínu Sjálfsögðum hlut-
um 1946 (hér verður til þess vitn-
að). Þessar greinar ættu allir þeir
að lesa, sem leggja stund á forn-
íslenzkar bókmenntir. Og í rithöf-
undarsögu Halldórs hafa þær mik-
ið gildi, bæði í sjálfum sér, til
hliðsjónar við sagnagerð hans þá
og síðar — og ekki sízt til saman-
burðar við Heiman ég fór annars
vegar og Gerplu hins vegar. Fyrri
bókin er samin rúmum tuttugu ár-
um áður og^hin sjö árum síðar en,
Minnisgreinar, sem er hinn ákjós-J
anlegasti sjónarhóll milli þeirra.
Þar kemur fram maður, sem er
ekki aðeins þaulkunnur fræðirit-
um um fornsögunnar, heldur hef-
ur um fram allt lifað og hrærzt í
þeim sjálfum, hefur hlotið næma
tilfinningu og einlæga virðingu fyr
ir list þeirra og lífsskoðun vík-
ingaaldar. Meðal annars hefur
íslenzk menning Sigurðar Nor-
dals (1942) vafalaust átt hlut að
því að móta viðhorf Halldórs og
skilning á þessum efnum, þótt
annars færi hann þar mjög eigin
götur. Hann lofar gildi heiðins
dóms, bæði fyrir bernsku og
blómaskeið norrænna þjóða, jafn-
(Framhald á 15 síðu t
Þessi mynd var tekin af Halldóri, er hann var a3 leggja af staS heimleið-
is með Gullfossi frá Kaupmannahöfn, eftir að tiikynnt hafði verið um
veitingu Nóbelsverðlauna honum til handa, en frá þeirri ferð segir Indriði
G. Þorsteinsson, er var skáldinu samferða, í þessari grein.
mér sagt að þeir hjá Gyldendal
hefðu boðað viðtal við hann síð-
degis daginn eftir uppi á lofti í
bókaútgáfunni.
Til að vera vel búinn til vígs í
útlandinu, þurfa blaðamenn að
hafa svonefnt „collect" í fórum
sínum, sem er eins konar bréf upp
á það, að blaðamaðurinn megi
senda fréttaskeyti, sem greiðist af
mótttakanda. Og þótt kvöldið færi
af eðlilegum ástæðum í það að
halda upp á Nóbelsheiður Kiljans,
tókst samt að fá þetta „collect" það
snemma daginn eftir, að skeyta-
sendingar voru ekki lengur neitt
áhyggjuefni þegar komið var upp
á hanabjálkann hjá þeim í Gylden
dal skömmu áður en blaðamanna-
fundurinn átti að hefjast.
Líklegast hefur forstöðumönnum
þessa mikla fyrirtækis þótt undir-
ritaður lítt dönskuvaxinn blaða-
maður, enda vék einn þeirra sér
að mér og spurð'i hvaðan ég væri.
Hann hefur kannski haldið að
þetta væri einhver vitleysingur,
sem væri á eftir brauðsnittum og
kokteil, en léti sér minna um hinn
íslenzka skáídsnilling. Ég reyndi
að skýra fyrir honum, að ég væri
blaðamaður utan af íslandi via
Kína, sem ekki hýrgaði hann neitt.
En mitt í því sem hann var að
hlýða mér yfir dagblaðafjölda á ís-
landi og nöfn þeirra, kom Halldór
eftir ganginum, heilsaði á allar
hendur og tók sér síðan stöðu við
horn eða stoð þarna á loftinu mitt
í blaðamannaþrönginni og byrjaði
MEÐ HKL
æi
■a?
1 Peter Hallberg: Úr vinnu-
stofu sagnaskálds, Tímarit Máls
og menningar, 14. árg., 2.—3. hefti
1953; sbr. og eftir sama höfund:
íslandsklukkan í smíðum, Árbók
Landsbókasafns fslands' 1955—
1956, 12.—13. árg.; Den store vav-
aren, Stockholm 1954; Skaldens
hus, Stockholm 1956.
Á þrennum tugafmælum hefur
verið gerð nokkur úttekt á Hall-
dóri Kiljan Laxness, eins og um
væri að ræða þjóðarforða. Halldórs
var minnzt í tímariti Máls og menn-
ingar, þegar hann var fertugur, en
þá skrifaði Gunnar Gunnarsson
um hann í það rit, verðuga grein
og góða. Fleiri skrifuðu um hann
fimmtugan, og nú, þegar Halldór
stendur á sextugu, hafa honum ver
ið gerðar heilar bækur og ýmis
virðing önnur, enda er liðinn ára-
tugur Nóbelsverðlauna, sem er
mesti heiður, sem fallið hefur í
skaut manni af hinni sjálfdæmdu
bókmenntaþjóð.
Þefta er réttmæt stígandi í af-
mælaviðbúnaði kringum mann,
sem skrifað hefur ýmsa dýrlega
kafla í bókmenntum okkar, og enn
eru áratugir framundan, sem ef-
laust verða tímar óvæntra tíðinda
af svo fjölþættum manni, sem í að-
fara hinna hóglegu ára byrjar að
temja sér nýtt form og skrifar
leikrit.
Af því sem ég hef Iesið eftir
Halldór Kiljan Laxness, eru ljóð
hans áleitnust; ekki vegna þess að
margir hafa þau að olnbogabörnum
í skáldskap hans, heldur vegna
þeirra áhrifa, sem þau hafa ótví-
rætt haft á alla ljóðagerið hér á
landi frá síðari áratugum. Og undir
ritaður vill jafnvel leyfa sér að
halda því fram, að Kvæðakver Hall
dórs sé eina bókin frá hans hendi,
sem einkennist af að V£ra bók
handa öðrum höfundum.
Jafnvel í þróunarsögu Halldórs
sjálfs, hafa sum ljóða hans verið
fyrstu boðin um ný átök á rithöf-
undarferli hans. Þeir, sem hefðu
Sjálfur hefur Halldór skýrt frá
því, :að hann hafi ort Unglingur-
inn í skóginum, samtímis því hann
var að hugsa efnið í Vefarann
mikla frá Kasmír; það skáldverk
sem sýndi í raun slík hamskipti að
mundi jaðra við kraftaverk á venju
legum mönnum.
En slík innri bylting, eins og
kemur fram í tveim fyrrgreindum
ljóðum, miðað vig tímana, er þau
voru oú, dregur síður en svo úr
þeirri kenningu, að Halldór hafi
,,turnerað“, íslenzkri Ijóðagerð;
sótt ag henni inni við aldagamalt
háaltari hefðarinnar og boðað
henni nýja trú, með árangri, sem
ekki er tök að rekja hér.
En þetta rifjast upp nú, þegar
Halldór er sextugur, af því það
heyrir til úttektinni, sem alltaf er
verið að gera á mönnum og verk-
um þeirra í kringum afmæli.
Sem blaðamaður hafði undirrit-
aður nokkur skipti við afmælis-
barnið fyrir og um árið 1955. Þau
byrjuðu með viðtali við hann um
það bil, sem Gerpla kom út. Út af
fyrir sig er ekkert af slíkum sam-
skiptum að segja. En hins vegar
vildi svo til, að undirritaður varð
fyrir þeirri heppni á blaðamanns-
vísu, að vera staddur einn ís-
lenzkra blaðamanna í Kaupmanna-
höfn, þegar tilkynnt var að Hall-
dór hefði fengið Nóbelsverðlaunin,
og varð honum samskipa heim.
Þessi fréttafylgd hófst eiginlega
á Ráðhústorginu í Kaupmannahöfn
með því, að allt í einu tóku ljósa-
fréttir Politiken að tilkynna að
HKL hefði fengið verðlaunin. Þar
sem undirritaður vissi ekki hvar
Halldór var að finna, og ekkert
lesið Ijóðið, „Bráðum kemur betrijstóð um það í ljósafréttunum, lá
tíð“, nýtt frá hendi skáldsins árið i fyrst fyrir að fara inn á Politiken
1922, þar sem „kýrnar leika við og spyrja nánar út í þetta. Þar var
kvurn sinn fíngur“, hefðu mátt sagt að hann væri í Sviþjóð, en
segja sér það, að tími bóka eins myndi þá um kvöldið aka í átt til
og „Undir Helgahnjúk" var liðinn. l-Kaupmannahafnar. Jafnframt var
að svara spurningum. pðlilega kom
þar i messunni að blaðamennirnir
spyrðu hver væri mestur höfundur
Dana i hans augum. Ég man ekki
lengur hverju Halldór svaraði, ut-
an hvað hann sagði að Martin
Andersen-Nexö hefði verið sinn
patríark. Ég sá ýmislegt í blöðun-
um daginn eftir, sem ég hafði ekki
heyrt í þessu viðtali, en ég sá
hvergi minnzt á það að Kiljan teldi
að Nexö hefði verið sinn patríark.
Þeir hafa sjálfsagt verið að fiska
eftir einhverjum öðrum kalli hjá
Halldóri.
Viðstaða Halldórs í Höfn var
ekki löng að þessu sinni, þar sem
Gullfoss var á förum heim. Eg fékk
þá hjá Politiken til að taka mynd
af honum, þegar hann var að fara
um borð, og senda hana heim til
Tímans, hvað þeir gerðu. Þeir tóku
einnig mynd, þar sem skipstjóri
var að bjóða Halldór velkominn
um borð, en hún var víst aldrei
send.
Halldór bjó í klefa númer fimm-
tíu og þrjú á leiðinni heim. Þernan
sagði mér að hann væri alltaf í
fimmtíu og þrjú á leiðinni milli
landa, en eins og kunnugt er, ferð-
ast Halldór ekki með flugvélum, og
því ekki um annað að tala en skip
fyrir hann. Fimmtíu og þrjú er í
éngu frábrugðinn öðrum klefum
þarna á fyrsta plássi, og þar sem
mér finnst að skipsferðir séu bæði
seinlegar og dapurlegar, er eitt-
hvað pílagrímslegt við mann, sem
ekki drekkur, að fara oft með skipi
milli landa. Sagt hefur verið að
Halldór hafi ekki fengið því ráðið
að ferðast í klefa fimmtiu og þrjú,
þegar hann fór utan til að taka
við verðlaununum. Reiðariíið vildi
gera honum vel til og fékk honum
beztu vistarveruna til umráða. Þá
á hann að hafa sagt: — Nei, þetta
er þá svítan hans Asbjörns Ólafs-
sonar, ha!
Það má segja að menn aukist að
virðingu við Nóbelsverðlaun.
Gullfoss feom við í Leith á heim-
leið en á leiðinni þangað gerðist
ekkert, enda enn svo langt að fara,
að engin ástæða var til að senda
skeyti, og heldur ekki gott að sjá,
um hvað slíkt skeyti átti að vera,
þar sem ekki var hægt að flytja
fréttir af HKL eins og einhverri
filmstjörnu, og betra að bíða með
einkaviðtal við hann þangað til
komið var í þann sjó sem Snorri
í sigldi. Hins vegar hafði ég sam-
band við Sigurstein Magnússon,
; ræðismann, og það varð að ráði, að
hann léti fréttast að HKL væri
| með Gullfossi.
Stóð heldur ekki á svörum, því
skömmu eftir að Gullfoss lagðist
að bryggju í Leith. þyrptust blaða-
menn um borg HKL að óvörum.
Hann var raunar í landi, þegar
þeir fyrstu komu, en með góðri
hjálp barþjónsins urðu þeir lagðir
við festar. Blaðamannafundurinn
var svo haldinn í litlum sal aftur
á skipinu. Það kom í Tímanum frá
þessum fundi, að þeim þótti Hall-
dór vel klæddur, en ég held að
hann hafi ekki munað, hvort föt
hans voru saumuð á Savil Row
eða París. Þegar búið var úr tveim-
ur gin-flöskum og nokkru betur af
viský, báðu þeir Halldór að koma
með sér upp á bátadekk, þar sem
hann var myndaður. Eftir að fund-
| inum lauk, sátu nokkrir kyrrir og
| létu fara vel um sig og varð hinn
| ágætasti fagnaður úr þessu, enda
! lagði HKL áherzlu á að þessa
skozku herra skoiti ekki neitt.
Þegar komið var langt norður í
Atlantshaf, varð það að samkomu-
lagi, a'ð undirritaður fengi viðtal
við HKL, sem síðan var sent til
Tímans í gegnum loftskeytastöð
skipsins. Þetta viðtal er mér nokk-
uð minnisstætt, þótt fjarlægðin
við blaðið gerði það að verkum,
að það varð ekki eins ýtarlegt né
vel unnig og ég hefði kosið.
Viðtalið áttl sér stað í númer
fimmtíu og þrjú. Ég barði upp hjá
honum á fyrirfram ákveðnum tíma.
Hann lá undir gráu brekáni; hafði
breitt það upp undir höku og
lauðleitt efrivararskeggið stakk
skemmtilega í stúf við gráan lit
ábreiðunnar. Hvort sem það er til-
viljun eða ekki, virðist mér HKL
vanda þannig til lita í kringum
sig, að þar skortir ekki á samræmi.
Ég þurfti náttúrlega að spyrja
hann um ýmislegt, og sumt af því
var ekki ýkja gáfulegt, en HKL lét
sér hvergi bregða; hafði brekánið
yfir sér eins og feld allan tímann
og horfði upp í loftið. Vegna ýmis-
legs, sem á undan var gengið,
mátti ætla, að hann hefði engar
mætur á Tímanum, enda höfðu oft
birzt miður sanngjarnar greinar í
blaðinu bæði um manninn og skáld
skap hans, hafa birzt síðan og biit-
ast sjálfsagt enn. Hins vegar hefur
blaðið aldrei mér vitanlega orðið
fyrir óþægindum af hálfu HKL og
svo var ekki í þessari ferð, eða í
þessu viðtali, þegar hann var að
veltast þarna í miðju hafi ásamt
fréttamanni frá málgagni bænda-
menningarinnar.
Eitt af því, sem ég sendi ekki
heim til blaðsins frá þessu viðtali
var athugasemd, sem hann gerði
við spurningu mína um, hvort hann
ætlaði kannski að nota eitthvað af
Nóbelspeningunum til jarðabóta á
Gljúfrasteini. Þegar þessi spuming
kom, hreyfði hann sig í eina skipt-
ið meðan stóð á viðtalinu. Fyrst
tíndi hann til ýmislegt, sem hann
ætlaði að gera með peningana,
eins og að eyða þeim í ferðalög
og veizlur og annað sem honum
datt f hug að gæti verið mest
óráðsía. Síðan reis hann upp við
dogg, leit til mín og spurði hvort
ég héldi ekki að þetta væri fram-
bærilegt svar handa bændunum,
sem læsu Tímann, og hnykkti á
með ha-inu sínu. Að því búnu lagð
ist hann fyrir aftur undir gráa
brekánið og lét hreyfingar skipsins
vagga sér. Viðtalinu lauk sjcömmu
síðar.
Framhald á 5. síðu
(£T I M I N N, miðvikudagur 25. apríl 1962.

l ‘ . ‘ . I * '
7 *,'
'< 7,7. »■
11 V) 't ■:
9