Tíminn - 20.10.1962, Blaðsíða 9

Rætt við Kristján Eldjárn
Kristjánsson áttræðan um
námsár fyrir hálíri öld? búskap,
sýsluíundi og margt fleira
landi“ sagði þá Appel og kímdi.
Ekki gat Jónas borið á móti
því. í þennan tíð var algengt
í sveitum hér á landi að klukk-
an væri 2 tímum á undan klukk
unni í bæjum, og Þó var þetta
misjafnt þangað til síminn
kom, þá. breyttist þetta. Ekki
var þetta nú meiri vitleysa en
það, að seinna tóku aðrar þjóð-
ir upp þennan sið, sumartím-
ann, fyrst Frakkar og síðan
fleiri, að færa til klukkuna eft-
ir árstíðum og birtu.
í SÍMAVINNU
í NOREGI
— Fórstu svo heim frá Dan-
mörku?
— Nei. Næst hélt ég til Nor-
egs og í búnaðarskólann á
Stent (á Steini, eins og það
var kallað), skammt frá Berg-
en. í þeim skóla höfðu þeir ver
ið kennarar mínir á Hólum,
Sigurður Sigurðsson og Jósep
Björnsson. Um þetta leyti var
Snorri Sigfússon (síðar náms-
stjóri) í lýðskólanum í Voss,
og vig réðum okkur í síma-
vinnu um umarið, því að þar
var betur borgað en á sveita-
bæjum. Þetta var uppi á há-
fjöllum, meðfram Bergen-járn-
brautinni, sem þá var í smíð-
um. Við komum okkur vel hjá
yfirmönnum, nokkrir þeirra
höfðu verig á. íslandi og voru
okkur mjög innan handar, létu
okkur jafnvel sitja fyrir Því
verki, sem hærra kaup var fyr-
ir, af því líka, að vig vorum
kappsfullir, en hinir fóru sér
heldur hægt við vinnuna, fannst
það tilheyra úr því þeir væru
að vinna hjá ríkinu. Símastaur
arnir voru höggnir í skógunum
í grenndinni og við Snorri
fengum vinnu vig að afberkja
staurana meg hnífum, fengum
fyrir það tvöfalt kaup. og það
munaði nú um það. Vinnufé-
lagar okkar höfðu farið fram
á, að vig ynnum ekki hraðar en
þeir, og ekki jókst vináttan,
þegar við útlendingarnir vorum
komnir í þessa vel borguðu
vinnu. Við Snorri lyftum okk-
ur upp um helgar og fórum til
selja, í næsta meinleysis til-
gangi auðvitað. En ekki vorum
við litnir hýru auga af frænd-
um okkar, Norðmönnum. Þeir
hafa víst búizt við, að tilgang-
urinn væri sá að ræna selja-
s'túlkunum. Næsta vetur var
ég svo í skólanum að Ási, en
þá hafði ég ekki lengur efni á
skólagöngu. En eftir þennan
seinni vetur í Noregi fékk ég
styrk frá Búnaðarfélagi fslands
til að ferðast um Noreg. Það
var mjög fróðlegt að kynnast
fólki og búnaðarháttum eftir
iandshlutum. Syðst f landinu,
við Oslofjörðinn var meira um
stórlaxa og aristokrata, en
norðan til í landinu var fólk
miklu alþýðlegra í sér.
ÁTTATÍU
SKÁLARÆÐUR
— Hélztu svo heim ag lok-
inni þessari ferð?
— Já. Og þá fór ég að starfa
á vegum Ræktunarfélags
Norðurlands, sem ráðunautur,
annaðist jarðbótamælingar og
kortlagði tún, einnig löngu
eftir ag ég byrjaði búskap á
Hellu 1912. Á Þessum árum var
tilhögun Ræktunarfélagsins að
ýmsu skemmtilegri en síðar.
Árlegir fundir voru haldnir og
til skiptis í sýslunum norðan-
lands, og þeir voru alltaf fróð-
legir og skemmtilegir. Ég minn
ist t. d. eins, sem var haldinn
ag Breiðumýri 1910. Þar var
margt um manninn, og margir
mælskir Þin-geyingar tóku til
máls. Það var alltaf gleðskap-
ur að loknum ársfundi og þá
tóku margir til máls og ýmis-
legt látið fjúka. Páll Zóphóní-
asson fullyrðir, að í gleðinni á
eftir þennan fund á Breiðu-
mýri hafi verig fluttar um 80
skálaræður. Á þessum fundi
ræddi Páll um verkun og þurrk
un á hevjum og ráðlagði bænd-
um að fá. sér heyhitamæla. Ja-
kob Líndal ræddi um jurtakyn-
bætur, Jósep Björnsson um
meðferð áburðar, svo ag eitt-
hvað sé nefnt. Að þess.u loknu
fór Guðmundur á Sandi að
setja út á kenningar hinna
ungu búfræðinga. Hann kvaðst
gefa lítið fyrir þessar „hvítu
hendur búfræðinganna, sem
væru eins og þær hefðu legið
í hveiti allan veturinn. Getur
verið, að ég sé ekki eins lærð-
ur og þessi ungi maður, sem
talaði um kynbæturnar. En
hvag gerum við, þegar vig veit
um vatni á engjar okkar og
framleiðum bleikjustör í stað-
inn fyrir brok og annað ógresi,
sem þar hefur vaxið fyrir. Þess
ir menn, þeir þekkja ekki ná.tt
úruna — þeir þekkja ekki nátt
úruna, Þegar þeir fara í sjö
sinnum sjö pilsin, hvert utan
yfir annag og hrista þeim fann
börðum framan í okkur bænd-
urna“. Þegar Guðmundur hafði
þetta mælt, svaraði Jakob Lín-
dal: „Þið fyrirgefið, ag ég er
ekki eins mælskur og Guð-
mundur skáld á Sandi. Guð-
mundur heldur því fram, að
bændur geri kynbætur á jurt-
um með því ag veita vatni á
engjarnar og framleiða aðrar
tegundir en þar hafa vaxið áð-
ur. En þetta eru ekki kynbæt-
ur á því sem þar óx fyrir, held-
ur ag skipta um stofn eða teg
und. Ég ætla ag bera það undir
fundarmenn hér. hvort þeir
halda það kynbætur á kúm, að
bóndi fái sér ær í staðinn fyr-
ir kýr“. Já, þessir fundir voru
alltaf skemmtilegir, þeir voru
haldnir rétt fyrir sláttinn. Ég
sakna þess, að þeir eru ekki
lengur haldnir með sama sniði
ÁRSKÓGSSTRÖND
SKIPTIR UM SVIP
Alla tíð, síðan Kristján hóf
búskap á Hellu, hefur hann
gegnt mörgum trúnaðarstörf-
um fyrir sveit sína og sýslu.
Hann hefur verið bæði hrepp-
stjóri og oddviti, setið í skóla
og sóknarnefndum, og sýslu
nefndarmaður hefur hann verið
í rétta hálfa öld, frá Því hanr>
gerðist fyrst bóndi og þangað
til á síðasta sýslufundi, að hann
sagði af sér því starfi.
— Hvaða breytingar hafa orð
ig helztar í Þinni sveit síðan
þú settist ág á Hellu?
— Síðan er margt um breytl
Árið áður en ég hóf búskap var
Árskógshrepp skipt úr Arnar
neshreppi og fylgdi Hrísey
með. Hinar helztu sýnilegu
breytingar eru þær, að í stað-
Framhald á bls 13
n 7
Sagnaskemmtun íslendinga

Hermann Pálsson lektor í Edin-
borg lætur skammt stórra högga
í milli. Hafa bækur hans birt mörg
um ókunnar veraldir í menningu
Kelta og eru stórrar þakkar verð-
ar, þótt ósönglegir séu Söngvar
frá Suðureyjum og væru betur
nefndir öðru nafni.
Nú síðast sendi hann frá sér
Sagnaskemmtun íslendinga, fróð-
lega bók líka, en svo tilfengna að
hún stendur fremur fyrir reng-
ingum en það annað, sem efst er í
huga frá hendi þess höfundar og
áður út komið.
Þegar ég, sem þetta rita, sá
fyrst þjóðsögur Jóns Árnasonar,
var mér þar svo til hver saga
kunnug. Stúlka, frú Inga Sigur-
rós Jónsdóttir, sem var á heimili
mínu mikið úr tveimur missirum
og mjög í samverki með mér, um
þann tíma unglingur með krakka,
hafði þá sagt mér þær flestar. Að
hún gat annað því, hefur sjálfsagt
byggzt að nokkru á þeim eiginleik
um kvenna að hafa liðugra og
skýrara málfar en meðaltal mann-
kynsins, því að þar með voru ekki
upptalin afrek hennar við tað-
kvörn og rifjingar. Hún hafði það
líka af að flytja mér megnið af
þeim þrem heftum af miðútgáfu
Þúsund og einnar nætur, sem ég
hafði ekki heima. Og í hennar
munni varð ekki missögn fundin,
það munað var, þegar bækurnar
fengust. Önnur stúlka, frú Ingi-
björg Tryggvadóttir. flutti mér og
heimilisfólkinu á bæ sem ég
kenndi á ánnan kennsluvetur
minn, Heljarslóðaorrustu að
miklu, ekki aðeins orðrétt, heldur
beinlínis stafrétt, því að eins og
kunnugt er, lék Gröndal það þar
víða að spotta ósamkvæmni rit-
höfunda í stafsetningu með kynja-
látum, sem telpa þessi, þá í barna-
skóla. hafði haft smekk fyrir, að
væri ein fyndnin og ekki sú sízta.
Námsgeta þessara tveggja kvenna
og smekkur hefur að vísu verið
furðuleg, en varla eins einstök og
sagnarengjendur á meðal íslenzkra
vísindamanna vilja vera láta.
Margan á guð sér góðan og að
minnsta kosti fleiri næma og eft-
irtektarsama en þessar tvær stúlk-
ur. En það var nú, þegar það var
og áður en hundalæti strætanna
hrærðu flautir í hverjum kolli.
Þegar þetta er ritað, liggja fyrir
bollaleggingar margra manna um
skáldskap íslendinga.
Þær eiga að vera „Lögn og for-
bande Digt“ að mestum hluta og
víst er um það, að svo eru þær vel
skrifaðar, að vel væru þær sam-
boðnar skáldum. En hvað þá um
Landnámu morandi af söguefn-
um?
Af hverju voru þau söguefni
ekki heldur gerð að sögu — skýrð
og unnin til nokkurar hlítar —
en að þeysa áfram til annarra hér-
aða og annars fólks, sem srumt átti
enga sögu umfram Teit þann, er
Sigurður Brsiðfjörð gafst upp við
að gera grafskriftina yfir?
Mun ekki það hafa valdið. að
valdastreita kirkjuhöfðingja og
goðorðsmanna og ættarmetingur
þeirra og annarra hafi heimtað frá
sagnir um ættir og staðfestu for-
feðra þálifandi ráðamanna víðar
en eitt söguefni náði, en látið sig
minnu skipta heldur en gerð kaup
á konum og jarðnæði lögfull og
bindandi fyrir afkomendur, hverj-
ar væru hinar sálrænu orsakir
þess, að nokkrum mönnum gat
komið til hugar að gera þá hrak-
legu verzlun Forsaga atviksins
við Hallbjarnarvörður veitti sann-
arlega svigrúm fyrir örlagatrú
Njálu og hefði átti að geta lánað
húsnæði fyrir öll spakmælasöfn
Grettlu óg bragðvísi Ófeigs karls
j Bandamannasögu, en „biskupum
órum“ og fleirum hefur legið
meira á að Oókfesta grunn undir
hugsanleg landaþrætumál, að láta
tekja undirbúning og orsakir unn-
inna verka Minnir þessi hlaup-
semi Landnámuhöfunda burt frá
söguefninu helzt á sóknarlýsingu i
sr. Friðriks Eggerz, þegar hann
lýsti nákvæmast landamerkjum
innan prestakallsins. en fyllti —
í stað tilsvarandi fróðleiks um það
annáð, sem hann þó vissi manna
bezt af Skarðsströnd að segja — j
nærfellt heila stórarkarsíðu með |
bollaleggingum um gull í jörðu
yfir á Snæfellsnesi, suðaustur við ■
Sökkólfsdal, norður á Ströndum i
og jafnvel austur í Skaftafells-
sýslu. Þar gaus upp, hvað
gullelskur maður lét sig mestu
skipta og taldi öllum mest vert að
vita.
Hin eiginlega sagnritun íslend-
inga á þrettándu öld og síðar er
af öðrum toga spunnin. Hún er
vaxin upp af afarmikilli og æfðri
munnlegri sagnageymd og fram-
kvæmd að miklu leyti af mönn-
um, sem höfðu ástæður til að
skrifa það. sem þeir vildu skrifað
hafa og gera það á þann hátt, sem
þeir sjálfir kusu,
Markað fyrir bækur munu þeir
minna hafa skeytt um, eða er það
trúlegt, að Snorri hafi auðgazt
stórum á fæðiss-ölu og bókalánum
til Sturlu Sighvatssonar, þegar
hann lét gera bækur eftir þeim,
er föðurbróðir hans hafði sett
saman?
Þeir einir skrifa sögur að verði
sem vilja það vinna og þeir einir
vilja skrifa sögur, sem þykir vænt
um sögur, en engum þykir vænt
um það, sem hann þekkir ekki,
þótt girnast kunni menn lítt
kennda hluti, allt hvað þeir vita,
að þeir eru til og geta orðið það.
Sögurnar munu því að mestu
eldri en bókfellið og að því skapi
misjafnar að gæðum, þótt eftir
einn mann séu sem efnið eða und-
irbúningur þess átti betur eða verr
við höfundinn. Svo er að minnsta
kosti að sjá á mismun Hákonar-
sögu og íslendingasögu Sturlu
Sturlu Þórðarsonar og er þá bet-
ur skrifuð sú sagan, sem hafði
efnið meira munngengið (og frem-
ur meðtekið úr ræðu en riti).
Þeir, sem skrifuðu íslendinga-
sögur, hafa verið þaulæfðir sagna-
menn eða að öðrum kosti með
mikla og margháttaða lesningu
þeirra bóka, sem sagnamenn höfðu
stílað eftir smekk þeim, er í þá
vandist við það að segja frá.
Frásögn þeirra hefur verið ótrú-
lega traust og vönduð bæði um at-
burði og orðalag. Það má sjá á
því, hve litlum breytingum málið
hefur tekið frá dögum Braga hins
gamla, þar til Snorri skráði þau
brot, sem þar eru geymd. Slík ná-
kvæmni um réttar orðmyndir
bókalausrar þjóðar er með öllu
óhugsandi nema á þann einn veg,
að minni og nákvæmni í flutningi
hafi þá verið betra, miklu betra
en menn nú eiga að venjast.
Nú muna bækurnar, svo að hljóð
lausir stafir haldast í orðunum og
svna uppruna þeirra og frumhugs-
un, þótt einn eða fleiri ættliðir
felli þá úr framburði Enskan sýn-
it sig, og hljómur hennar ramm-
breyttur ber því vottinn, hvernig
fer, ef mikill hluti þjóðar er ólæs,
nema til komi alveg sérstakt til
bjargar. Með enskri íhaldssemi og
menntahroka lærðra manna tókst
þar að halda fornlegii stafsetn-
ingu, þótt ólærður múgur skapaði
nýjan framburð og nýja setning-
arfræði. Hér telur H. P., að
hreytingaíeysi ytri kjara hafi hald
ið í horfinu. Hvaða búnaðarbreyt-
ing kom og víxlaði Færeyinga út
af góðspori norrænnar tungu?
Komið gæti til mála að þakka
málfestu íslendinga þeim skiljan-
lega metnaði að verja fyrstu kyn-
stóðirnar málblöndu frá kelt-
neskum og lappneskum þrælum
og hafi sú ástundun landnáms-
manna skapað um skeið meiri
málvöndun en tíðkanleg var á með
a) nágrannaþjóða. Hver veit, nema
Brák heitin, fóstra Egils, hafi, að
fulllærðri tungu Skalla-Gríms,
tamið svo piltinn við orðhyggju
og sagna- og kvæða ást Kelta, að
við eigum henni að þakka skáldið
í forföðui okkar og þjóðin síðan
tæknikunnáttu kjaftakerlinga og
rímara, að ekki sló að mun í bók-
seglin fyrri en með tilkomu lítt-
bundinna fornkvæða. sem Jón
Ögmundsson kann þó að hafa
brotið úr vígtennurnar að nokkru
og aftur um si£*iskipti, þegar
klúðurþýðingai lúterskra sálma
vöktu upp til landvarnar fornan
ljóðsmekk með verkum sr. Einars
Sigurðssonar og stuðningi Guð-
brands biskups og að síðustu nú
við tilkomu grautarfornskálda
tuttugustu aldarinnar. Annars er
þekking og minni og þekking og
minnisleysi enn óskýrt rann-
sóknarefni.
Hinum virðulegustu fræðimönn-
nm missýnist stundum hlálega enn
í dag þrátt fyrir skólagöngu og
æfingu við embættisstörf og skrif
finnsku, svo að í fræðiriti sr. Jóns
Guðnasonar um Strandamenn,
ættfræði og fleira, er kona ein
rétt ættfærð eftir rannsökuðum
heimildum, en í næstu bók sama
höfundar um Dalamenn, er sýni-
legt. að hann hefur ekki talið
minni sitt rengingarþurfi og skrif-
að eftir því og þó of ótraustu and-
stætt fyrri athugun. Þá rangminn-
ir manninn og hann skrifar skakk-
an uppruna. Þegar menn reka
sig á svona lagaða atburði, þá
er von, að þeir vantreysti alþýðu-
fólki, sem þó er oft margfalt viss-
fira í þeim fár fræðum, sem það
lætur sig varða
Sagnaskemmtun Islendinga er
dálítið vafasamt heiti. Skemmti-
sögur hétu i munni bænda þeirra,
sem ég kynntist í æsku, Kapitóla
og Myrtur í vagni, ásamt nokkru
fleira af slíku. Og skemmtunin
þótti ekki virðuleg. Það var aft-
ur á móti rétt eins og það til-
heyrði matarstritinu að lesa ís-
lendingasögur, annála og næst-
um því hvað sem var af því, er
sagði frá „sönnum" atburðum.
Sannir atburðic voru alla tíð frið-
heilagir. Þeir kenndu mönnum,
hvað var að óttast í samskiptum
manna og voru því vörður á vegi.
Svo er að sjá sem þeim, er bezt
höfðu lifað sig inn í eðli og háttu
landsins og tíma hafi þess vegna
og annars verið óhægt nokkuð að
rengja fréttir. Kunn er frásögn
Gísla Konráðssonar af Fjalla-Ey-
vindi og sannanlega röng, en er
er þó ábending um það, að flest
það, sem til hans barst, hafi verið
nægilega öruggt til þess að skap*
honum frægð fyrir fróðleik, frem-
(Framhald a 13
TÍMINN, laugardaginn 20. október 1962