Tíminn - 15.08.1963, Blaðsíða 14

ÞRIÐJA RIKID
WILLIAM L. SHIRER
Sohuschnigg svaraði Hitler fjór-
um dögum síðar — 24. febrúar —
í ræðu í austurrísika iþinginu, en
þmgmenn'irnir þar, eins og í þýzka
þinginu, voru valdir af einræðis-
stjóm eins flokks.
Enda þótt ræða Sohusehniggs
einkenndist af sáttfýsi, lagði hann
áherzlu á, að Austurríki hefði
gert allar þær undanþágur, sem
gerðar yrðu, og nú „verðum vi.ð að
nema staðar og segja: „Hingað og
ekki lengra“! Hann sagði, að Aust-
urríki mundi aldrei af frjálsum og
fúsum vilja afsala sér sjálfstæði
sínu, og hann lauk ræðu sinni með
hrópinu: „Rautt-hvítt-rautt (aust
urrísku þjóðarlitirnir), þar til allt
er dautt.“ (í raun og veru hljóð-
aði hrópið þannig; Þar til við er-
um dauð, en á þýzku rímar rautt
og dauð saman.).
„Fyrir mig var tuttugasti og
fjórði dagur tímamótanna,“ skrif-
aði Schuschnigg eftir styrjöldina.
Hann beið spenntur eftir við-
brögðum foringjans við mótþróa-
full'ri ræðu hans. Papen sendi
skeyti til Berlínar næsta dag, og
ráðlagði utanríkisráðuneytinu að
taka ræðuna ekki um of alvarlega.
Hann kvað Schuschntgg hafa látið
í Ijós sínar fremur sterku þjóð-
ernis tilfinningar til þess að ná|
aftur aðstöðu sinni i.nnanlands.1
Ráðagerðir væru á döfinni í Vín
um að steypa honum af stóli vegna 1
undanlátssemi hans í Berchtes-
gaden. Á meðan, sagði Papen í
skeytinu til Berlínar, „heldur starf
Seyss-Inquart . . . áfram eins og
ætí'að var.“ Næsta dag kvaddi
Papen austurríska kanzlarann
formlega og lagði af stað til Kitz-
biihl til þess að fara á skíði, en
'hin löngu ár sviksamlegrar starf-
semi hans í Austurríki voru í þann
veginn að bera ávöxt.
Ræða Hitlers 20. febrúar, sem
útvarpað hafði verið yfir austur-
rískar útvarpsstöðvar, hafði komið
af stað mótmælaöldu meðal naz-
ista um all't Austurríki. Á meðan
á útvarpssendingu á svarræðu
Schusohniggs stóð, 24. febrúar,
hafði óður múgur 20 þúsund naz-
ista í Graz ráðizt jnn á torg borg-
arinnar, rifið niður hátalarana og
dregiíð niður austurríska flaggið og
dregið síðan að húni swastikufána
Þýzkalands. Þar sem Seyss-Inquart
var sjálfur æðsti maður lögregl-
unnar, var ekkert gert til þess að
koma í veg fyrir uppþot nazista.
Stjórn Schuschniggs var í þann
veginn að falla. Ringulreiðin var
að ná yfirhöndinni ekkj aðeins á
stjórnmálasviðinu, heldur einnig
í efnahagsmálum.
Stórar fjárfúlgur voru teknar út
Úr bönkunum bæði untanlands frá
og af fólkinu sjálfu í landinu.
Óróleg erlend fyrirtæki sendu af-
pantanir á vörum í stríðum straum
uiti til Vínar. Erlendir ferðamenn,
einn aðaltekjuliðurinn í efnahag
Austurríkis, höfðu verið hræddir
í burtu. Toseanini sendi skeyti frá
New York um, að hann hefði
„vegna stjórnmálaástandsins f
Austurríki" hætt við að koma
fram á Salzburg-hátíðjnni, sem
var vön að draga til sín tugi þús-
unda erlendra ferðamanna hvert
sumar. Ástandið var að verða svo
alvarlegt, að Otto af Habsburg,
hinn ungi arftaki krúnunnar, sem
var í útlegð í Belgíu, sendi þaðan
bréf og grátbað Schuschnjgg, eins
og hann sagði frá síðar, og höfðaði
til hollustueiðs hans sem fyrrver-
andi liðsforingja í Keisarahernum
að skipa hann sem kanzlara, ef
hann áliti, að það gæti bjargað
Austurríki.
í þessari örvæntingu sneri Schu-
schnigg sór til austurrísku verka-
mannanna, en hann hafði haldið
frjálsum verkalýðsfélögum þeirra
og stjórnmálaflokki, Sósíal-demó-
krataflokknum, niðri, eftir að Dol-
full hafði brotið hann niður á
ruddalegan hátt árið 1934. Þetta
fólk hafði verið 42 af hundraði
kjósenda í Austurríki, og hefði
kanzlarinn nokkru sinni síðustu
fjögur ádn verið fær um að líta
lengra en að þröngum sjóndeild-
arhri.ng síns eigin kirkjulega-fas-
istíska einræðis, og hefði hann leit
að eftir stuðningi þeirra við hæg-
fara, and-nazistíska lýðræðislega
samsteypustjórn, hefði auðveld-
Jega verið hægt að ráða við nazist-
ana, sem voru itltölulega lítill
minnihluti. En Schuschnigg hafði
skort styrk til þess að stíga þetta
154
skref. Hann hafði orðið heltekinn
af fyrirlitningu á vestrænu lýð-
ræði eins og svo margir aðrir í
Evrópu og uppfullur af áhuga á
einsflokksstjórn.
SósíaMemókratarnir komu nú 4.
marz í hópum út úr verksmiðjum
og fangelsum, en mörgum þeirra
hafði verið hleypt út um leið og
nazistunum, og nú svöruðu þeir
kalli kanzlarans. Þrátt fyrir allt,
sem gerzt hafði, sögðust þeir vera
reiðubúnir að hjálpa stjórninni til
þess að verja sjálfstæði ríkisins.
Allt, sem þeir fóru fram á, var að
fá það sama og kanzlarinn hafði
þegar veitt nazistum: það, að
hafa sinn eigi.nn stjórnmálaflokk
og prédika sínar eigin skoðanir.
Schusehnigg samþykkti þetta, en
það var um seinan.
Jodl hershöfðingi, sem alltaf
vissi, hvað var að gerast, skrifaði
í dagbók sína 3. marz: „Austurrík-
ismálin eru að verða alvadeg. Eitt
hundrað liðsforingjar verða sendir
hingað. Foringinn vill sjálfur hitta
þá. Þeim er ekki ætlað að sjá til
þess, að austurríski herinn berjist
betur gegn okkur heldur fremur,
að hann berjist alls ekki.“
Á þessu alvarlega augnabliki
ákvað Schuschnigg að gera lokatil-
rauni.na, sem hann hafði verið að
vel'ta fyrir sér frá því í febrúar,
þegar nazistarnir byrjuðu að
leggja undir sig sveitahéruðin.
Hann ætlaði að láta fara fram
þjóðaratkvæðagreiðslu Hann
myndi spyrja austurrísku þjóðina,
hvort hún styddi „frjálst, sjálf-
stætt, kristið og sameinað Austur-
ríki — Ja oder Nein?“
— Mór fannst sem augnablik
einhverra ákvarðana hefði runnið
upp (skrifaði hann síðar). Það
virtist ábyrgðarlaust að bíða með
fjötraðar hendur þar til eftir
nokkrar vikur, við yrðum einnig
keflaðir. Nú var síðasta tækifærið
komið.
Skömmu eftir að Schuschnigg
kom frá Berschtesgaden, hafði
hann sagt Mussolini, verndara
Austurríkis frá hótunum Hitlers
og fengið svar um hæl, þar sem
Mussolini sagði, að afstaða Ítalíu
til Austurríkis væri hin sama og
áður. Nú sendi hann hermálafull-
trúa sinn í Róm til Mussolinis 7.
marz til þess að skýra honum
frá, að vegna þess hverja stefnu
atburðirnir hefðu teki.ð, yrði Schu-
schnigg að „öllum líkindum, að
grípa til þjóðaratkvæðagreiðslu“.
ítalski einræðisherrann svaraðl,
að það væru mistök — „C’é un
errore!" Hann ráðlagði Schu-
schnigg að halda fyrri stefnu
sinni. Allt færi batnandi. Sam-
bandið milli Rómar og Lundúna
færi batnandi og myndi það draga
úr spennunni. Þetta var það síð-
asta, sem Schuschnigg átti eftir að
heyra frá Mussolini.
Að kvöldi 9. marz tilkynnti
Schuschnigg í ræðu í Innsbruck,
að þjóðaratkvæðagreiðsla yrði lát-
in fara fram innan fjögurra daga
— á sunnudag, 13. marz. Hinar
óvæntu fréttir gerðu Adolf Hitler
æfareiðan. Jodl segir frá áhrifum
fréttanna í Berlín í dagbók sinni
10. marz:
Schusclimgg hefur skipað, að
þjóðaratkvæðagreiðsla skuli fara
fram, sunnudaginn 13. marz, og
þetta gerði hann, án þess að ræða
fyrst við ráðherra sína og öllum
að óvörum ....
Foringinn er fastráðinn í því,
að l'áta þetta ekki viðgangast.
Hann kallaði á Göring sama kvöld-
ið, það er 9.—10. marz. Von Rei-
chenau hershöfðingi hefur verið
kallaður ti.1 baka úr Cairo-Olympíu
nefndinni. (Von SChobert hers-
höfðingja (yfirmanni Miinchen-
hersvæðisins við landamæri Aust-
urríkis) hefur einnig verið skípað
64

verst“, sagði Don Julio og glotti
út í annað munnvikið. „Þú ert
enn á lifi og allir hinir dauðir. En
það er einmitt sú staðreynd, sem
gæti orðið til þess, að erfitt verður
að sanna sögu þína. Frakkinn er
dauður, Iberia-flugmennirnir dauð
ir og Englendingurinn Lynch er
dauður. Þeir eru allir steindauðir.
Þetta verður nofckuð langur Usti,
ekki satt?“
„Þú gleymir Ilse.“
„Nei. Það gerði ég ekki. Ég
vildi heyra þína frásögn fyrst,
Jorge! Farðu til Quita Pena og
sæktu stúlkuna. Þekkirðu hana?“
„Já, Don Jul'io'*. Jorge stökk
upp af síólnum,kvaddi í skyndi og
var horfinn í sama bili. Don JuJíq
gekk yfir að glug^ganum og sneri
bakinu að Beecher. Hann gægðist
á milli gluggatjaldanna út á göt-
una. Úti féll létt regnskúr. Bee-
cher heyrði, hvernig droparnir
hrísluðust á gluggarúðunni.
„Þetta er óvanalegt á þessum
tjma árs“, sagði hann.
„Já, það væri gaman að heyra,
hvernig ferðaskrifs'.ofurnar snúa
sig út úr þessu. Viltu meira
kaffi?“
„Nei, þakka þér fyrir.“
Don Julio sneri sér frá glugg-
anum og settist á hornið á skrif-
borðinu, um leið og hann sveifl-
aði öðrum fæti hægt og rólega.
Hann horíði forvitnislega og bros-
andi á Beeoher. „Það er eitthvað
við þig, sem vekur mér furðu,“
„Hvað er það?“ spurði Beecher.
sagði hann.
„Þú ert á einhvern hátt öðru-
vísi en minn gamli vinur, sem
hafði gaman af að sitja og rabba
yfir sjearíglasi. Við getum orðað
það öðruvísi. Ég mundi ekki geta
látið mér það í léttu rúmi liggja,
ef ég vissi, að þú værir mér óvin-
veittur. Og enn annað, ef ég má
gerast svo djarfur. Þú ert ekki út
af eins amerískur og þú varst
fyrir viku. Kannske er það af því,
að þú ert þreyítur. Þreyttur Ame-
ríkani er ein'kennilegt fyrirbseri.
Maður hugsar sér þá alltaf óþreyt-
andi eins og börn í leik. En þetta
kemur ekiki málinu við. Við skul-
um víkja aftur að alvarlegri efn-
um. Treystirðu þér til að finna
staðinn af'tur. Gætirðu vísað á
hann aftur, ef þú flygir þangað?"
Beecher lagði aftur augun og
kinkaði kolli. „Ég man greinilega
eftir staðnum", sagði hann. Hann
sá vinina fyrir sér, kræklulega
döðlupálmana, sem bærðust í
heitum vindinum og óendanlega
eyðimö'rkina allt umhverfis. Og
hann sá fyrir sér silfurglitrandi
hár Lauru í mánaskininu, og sárs-
aukann í augum Lynch og svitann
á enni hans.
„JÚ, það gæti ég“, sagði hann
hægt.
„Og þessi skjalakassi, sem þú
minntist á. Er ábyggilegt, að hann
sé í flugvélinni?"
„Já. Það hefði orðið of erfitt að
taka hann með.“
„Ég hefði samt sem áður viljað,
að þú heiðir tekig hann með. Þá
hefðum við þó haít eitthvað áþreif
anlegt í höndunum. Ég væri miklu
rólegri, ef óg gæti nú handfjatlað
gulnuð, rúkfallin skjölin með eig-
in höndum.“ Hann brosti.
„Vertu óhræddur. Þú færð áreið
anlega tækifæri til þess Þau eru
um borð í vélinni."
„Ég hef engar áhyggjur. Það
er holdur ekki mitt hlutverk.
Leyfðu mér að spyrja þig einnar
spurningar. Setjum svo, að við
hefðum hluthverkaskipti. Hvað
mundirðu þá halda um þessa'sögu,
sem þú hefur sagt mér. Hvað
mundi þér helzt detta í hug?“
FÖRUNAUTAR OTTANS
W. P. McGivern
„Ég veit það ekki.“ Beecher
yppti öxjum- „Ég mundi líklega
telja þett allt í fyllsta máta ótrú-
1 legt.“
j „Og síðan?“
„Ég veit það ekki. Satt að segja
hef ég ekki hugmynd um það.“
1 „Hugsaðu þig vel um. Ef þú
hefðir gengið í þjónustu Don
Willes af frjálsum vilja og átt
þátt í ráðagerðum hans, — mundi
þér þá geta dottið í hug betri
saga en emmitt þessi, sem þú varst
' að segja mér?“
„Þú átt við, að ég gæti skotið
mér þannig undan allri ábyrgð?"
„Eitthvað í þá áttina.'1
Beecher brosti. „Bíddu þangað
til þú hefur yfirheyrt Ilse.“
„Já, en . . . “, Don Julio hall-
aði sér fram og drap fingri á öxl
Beechers. „En Ilse veit ekki, hvort
þú gerðir þetta fyrir Don Willie
með nauðung eða af frjálsum
vilja."
„Hun veu að ég átti alls engan
þátt í ráðagerðum hans.“
Don Julio krosslagði armana.
„Hvernig veit hún það?“
„Af því að ég sagði henni . . .“
Beecher snöggþagnaði. Hann
hristi höfuðið í uppgjöf,
„Þú sagðir henni það", sagði
Don Julio vingjarnlega. „Auðvitað
gerðirðu það Sem sagt, við höfum
aðeins þín eigin orð fyrú því, að
þú segir sannleikann.“
Beecher leig illa — honum
fannst fannst eins og hann hefði
verið yeiddur í gildru. Hann gat
ekki fundið neinn veikan blett á
rökföstum athugasemdum lög-
reglumannsins. „En flugvélim,
skjalakassinn", sagði hann. „Og
lík Lynch.“
„Já, það er víst og satt“, sagði
Don Julio. „En jafnvel þótt við
f-yndum þetta þrennt, sannar það
ekki, að þú hafir verið neyddur
til að stjórna vélinni fyrir Don
Willie. Spurningin er aðeins: Get-
ég trúað þér?“
Beecher andvarpaði þreytulega.
„Ég er ánægður yfir, að við skul-
um ekki þurfa að hafa hlutverka-
skipti.“
í sama bili opnuðust dyrnar og
Jorge kom askvaðandi inn „Hún er
ekki ’þar", sagði hann og æsingur-
inn leyndi sér ekki í röddinni.
„Tvímælalaust ekki í Quita
Don Julio leit hugsandi á Bee-
eher. „Nú, þú hefur hingað til haft
skýringar á reiðum höndum. Hvað
segirðu um þetta?“ •
Beecher reis hægt á fætur.
„HÚn hlýtur að vera þar.“ Hann
leit tij skiptis á Don Julio og Jorge.
„Hvað segið þér, maður? Ég skildi
þar við hana fyrir hálftíma.“
„Það getur vel verið. Það veit
ég ekki.“ Jorge yppti öxlum kurt-
eislega. „Hún er þar ekki nú. Það
er áreiðanlegt. Eg leitaði gaum-
gæfilega, bæði á svölunum og inni
í kránni. Þjónarnir mundu ekki
eftir að hafa séð hana Hún er
áreiðanlega ekki í Quita Pena.“
„Kannske — kannske hefur hún
farið til að kaupa sígarettur eða
eitthvað slíkt.“ •
Beecher vætti þurrar varirnar.
Hann varð allt í einu dnglaður
og óttasleginnin, — það var eins
og jörðinni hefði verið kippt und-
an fótum hans.
„Þú verður að finna hana“,
sagði hann við Don Julio.
„Þú virðist hafa mikið álit á
hæfil'eibum mínum.“
„Fjandinn hafi það. Þú getur
ekki staðið þarna aðgerð.arlaus.“
sagði Beecher reiðilega. „Ég er að
segja þér, að hún sé hér í þorpinu.
Það hverfur enginn af yfirborði
jarðar eins og vofa.“
„Vertu rólegur! Það er engin á-
stæða til að æsa sig.“ Don Julio
gekk yfir að glugganum. „Ég er
alveg sammála. Það hverfur eng-
inn af yfirborði jarðar eins og
vofa. Var það ekki það, sem þú
sagðir?“ Hann svipti gluggatjöld-
unum frá með einu handtaki.
„Viltu gera mér þann greiða, að
líta snöggvast yfir á gangstéttar-
borðin fyrir framan Bar Central,“
sagði Don Julio.“
„Finnst þér furðulegt, þótt ég
geti ekki fest trúnað á frásögn
þína?“
Beecher horfði út um regnvota
rúðuna. Bifreiðar brunuðu fram
hjá og gömul kona hljóp eftir göt-
unni með dagblað yfir höfðinu og
stefndi á matvöruverzlun. Skyndi-
lega stirðnaði Beecher og starði
agndofa. Hann greip um glugga-
karminn. Hann trúði ekki sínum
eigin augum.
„Guð minn almáttugur!“ hvísl-
aði hann hásri röddu.
Don Willie sat einn við borð í
14
T í M I N N, frmmtudaginn 15. ágúst 1963. —