Tíminn - 28.08.1963, Síða 9

Á SÍÐAST LIÐNUM VETRI
BI'RTI TÍMINN GREINAFLOKK
FRÁ KÍNA, EFTIR SVEN LIND-
QVIST. HANN MUN Á NÆSTU
MÁNUÐUM SKRIFA FLEI'RI
GREINAR FRÁ AUSTURLÖND-
UM, OG MUN TÍMINN VÆNT-
ANLEGA BIRTA ÞÆR. í ÞESS-
ARI GREIN FJALLAR HANN UM
KÍNVERSKA LEIKLIST, OG ÞÁ
AÐALLEGA LEIKRIT EFTl'R
EINN FREMSTA LEIKHÖFUND
LANDSI'NS, TSAO YÖ, ÞAR SEM
FJALLAÐ ER UM SAMBÚÐ
KÍNA OG SOVÉTRÍKJANNA
UNDIR RÓS. í GREININNI TÚLK
AR LINDQVIST LEIKRITIÐ OG
BER ÞAÐ SAMAN VIÐ ÞAU
LISTLAUSU ÁRÓÐURSVERK,
SEM ANNARS BER MEST Á í
LEIKHÚSUM LANDSINS.
f leikhúslífi Kína ber hæst hina
sfgil'du kínversku leikhefð, hina
svokölluðu kínversku óperu, sem
stendur á mjög háu stigi í ýmsum
stílafbrigðum um allt land. Vin-
sældir hennar eru geysilegar:
eins og ef við værum síraulandi
kviðlinga Shakespeares og hlýdd
um á leikrit hans í útvarpinu dag
inn út og daginn inn. En það
starf, sem unnið er á sviði hinnar
sígildu leikl'istar er í eðli sínu upp
vakningarstarf, endurreisn, og
þær tilraunir sem gerðar hafa
verið tii að beina þróun leikhefð
arinnar fram á við, hafa að mínu
viti mistekizt.
Vestræn leikrit eru sjaldan leik
in. Meðan ég var í Kína voru
„Romeo og Julia“ eftir Shake-
speare, og „Kabale und Liebe“
eftir Schillér sett á svið, og báð-
ar sýningarnar voru rígbundnar
við stíl sovézkra kvikmynda.
Kínversk nútímaleikrit hafa að
jafnaði pólitískan uppeidistilgang.
Stuttir gamanþættir gera grín að
ósæmilegri hegðun í kvikmynda-
húsum eða ókurteisum rökurum.
Einþáttungar lýsa einhverju níð-
ingsverki, sem kuomintang frem-
ur, eða hvetja til þátttöku í ein-
hverri hollustuherferðinni. Ekki
einu sinni jafn fyrirferðarmiklum
rithöfundi og Han Tien hefur
tekizt að fá áróðurinn til að
minna á list. Síðasta leikrit hans
er vörn fyrir afskipti Kínverja
af menningarmálum Tíbets,
klædd f söguleg gervi. Kínversk
prinsessa giftist, þrátt fyrir
lymskufullan andróður, tíbezkum
prinsi, og heimanmundur hennar
er ritmál og akuryrkja. Þegar
eftir fimm mfnútur liggur boð-
skapurinn á hreinu. Síðan kemur
þriggja tíma breiðfylking atburða
rásar, sem ekki bætir minnsta
blæbrigði við merkinguna.
Auk þess að hafa séð leikinn
á frumstiginu, hef ég séð hann
leikinn á tíbezku af nýbrautskráð
um leiknemum, en að sögn leik-
skrárinnar lærðu þeir fyrst á leik
skólanum að rétta sig úr kútnum
og hlæja eðlilegum hlátri. Þarna
komu undirstöðugallar leikritsins
enn betur f ljós: tilsvörin voru
flutt samvizkusamlega eins og
orðsendingaskipti stjórnmálanna,
atburðarásin hlykkjaðist áfram
eins og þykk voð.
Ekftir þessa leikhúsreynslu kom
það á óvart að fá að sjá kvöld
nokkurt margrætt og torskilið kín
verskt leikrit með innofið stjórn
mál'aefni. Leikritið hét „Tan
Chien P’ian", og höfundur þess
er Tsao Yti, sem nú er 53 ára
að aldri ,en vakti mikla athygli
á árunum eftir 1930 með frægum
Ieikritum eins og ,,Þrumuveður“
og „Sólarupprás". Þessi örlaga-
þrungnu flækjuverk eru enn leik-
in, og höfundurinn er ásamt Han
Tian talinn til fremstu leikrita-
skálda Kína. Báðir búa þessir höf
undar að sjálfsögðu við þrýsting
frá stjórnmálamönnunum, en
meðan Tíbetl'eikur Han Tians er
eins konar opinber heimsókn á
vit sögunnar, hefur Tsao Yti tek-
izt að skapa hrífandi og marg-
slungið leikverk. Það vakti mikl'a
aðdáun, þegar það var frumsýnt
við áramótin 1961—1962, á þriðja
ári uppskerubrestsins mikla, fá-
einum mánuðum eftir að fyrstu
öruggu merkin um væntanleg vin
slit Kína og Sovétríkjanna komu
fram.
ÞEGAR leikritið hefst hefur
Ytie-rfkið beðið lægri hlut. Ösku-
grátt ljós fellur yfir sviðið, og
fólk krýpur fyrir framan rústir
forfeðrahofsins. Sigurvegarinn,
konungur í Wu, gengur inn með
fylgdarliði sínu. Hann er rauð-
birkinn, lágvaxinn, feitlaginn mað
ur. Er það rangt að hann minni
örlítið á Vesturlandabúa? Sem
tákn um veldi sitt stingur hann
sverði sínu í klöppina og tekur
konunginn í Ytie með sér sem
fanga til Wu.
Þar er honum haldið í mörg
ár og látinn vinna óvirðulegustu
verkin í fjósi hallarinnar. Til þess
að hann gl'eymi ekki þeim órétti,
sem hann hefur verið beittur, sef
ur hann hverja nótt á hálmi frá
heimabyggð sinni og hann' lætur
varðmann minna sig daglega um
hneisu ósigursins.
í þriðja þætti snýr hann aftur
til heimalands síns. Hræðilegir
þurrkar standa yfir. Trén standa
nakin í brenndri jörðinni. Tötra-
klæddir bændur hafa komið sam-
an til að biðja um regn. í gríp-
andi senu tekur konungurinn
þátt í bæninni til máttarvalda
náttúrunnar. Hann útbýtir korni
til þeirra sem svelta, og þeir eta
með góðri lyst, þar til sá orðróm-
ur breiðist út, að kornið sé komið
frá Wu. Þá neitar fólkið að eta
það og lætur öldungana segja
við konunginn:
— Þú skalt ekki selja dýrgripi
landsins tii þess að kaupa fyrir
korn.
Er fjórði þáttur hefst hafa
breytingar á orðið: akrarnir
blómgast og höfuðstaðurinn hef-
ur verið byggður upp að nýju.
Landsstjórinn frá Wu er ótta-
sleginn yfir uppgangi Ytie-rfkis-
ins og krefst þess, að nýja borgin
verði rifin niður. Hinir áköfustu
í Ytie vilja grfpa til vopna, en
konungurinn heldur aftur af
þeim. Hann skipar að láta færa
borgarhliðin á brott og segir Wu-
mönnum að verkið sé haflð og
borgarhliðin tekin niður. Land-
stjórinn heimtar að allir uxar í
landinu séu framseldir. Gömul
kona liggur grátandi fyrir fótum
konungsins og segir honum, að
dátar frá Wu hafi tekið eina arð-
urdýr hennar með sér. Konungur
inn ætlar að gefa henni sinn eig-
in uxa, en þá er líka búið að taka
hann. Þá lyftir hann stórum tré-
plóg á axlir sér og gengur í far
arbroddi þjóðar sinnar út á akr-
ana:
— Við erum nógu margir til
að plægja akrana með mannsafli.
Landstjórinn spyr, hvers vegna
konungur og drottning hans taki
sjálf þátt í akurstörfunum með
almúganum. — Til þess að eiga
hægara með að greiða skattinn
til Wu. Sendimaður vill fá að vita,
hvers vegna sverð konungsins i
Wu sé horfið úr klöppinni. Kon-
ungurinn í Ytie ber það þegar
í laun við belti sér.
í síðasta þætti er sviðsmyndin
hin sama og i fyrsta þætti. En
nú hefur sverðið stækkað og er
orðið að her og flota. Konungur-
inn ráðleggur ungu fólki að
rækta hatrið í hjarta sínu þar
til það geti borið ávöxt. Sjálfur
drekkur konungurinn daglega
gall, tákn beiskjunnar, til þess
að minna sig á þá heilögu skyldu
að koma hefndum fram við Wu-
ríkið.
Nú kemur konungurinn í Wu
og ætlar að láta útnefna sig keis-
ara yfir öllum skattlöndum sín-
um. Konungurinn í Ytie hefur
enn hemil á mönnum sinum og
biður þá að biða þar til ósam-
komulag og óró verði milli lepp-
rikjanna innbyrðis. Hatröm valda
barátta geisar innan hirðarinnar
í Wu, fremsti herforingi rikisins
er tekinn af lífi fyrir landréð.
Um leið berast þær fregnir að
fylgirikin Ch’in og Wei hafl gert
uppreisn.
Nú kemur aftur að þáttaskil-
um. Konungurinn í Wu neyðist
tU þess að bjóða Yile stöðu
fremsta fylgirikis, gegn því að
Ytie leggi fram flota sinn til að
bæla uppreisnina niður. En í stað
þéss lætur konungurinn í Ytie
heri sína sækja fram, og innan
stundar stendur konungurinn i
Wu fanginn fyrir framan hann.
Sá sigraði fær aftur sverðið, sem
hann forðum stakk í klöppina
til merkis um veldi sitt. Nú er
það tákn um dauða hans. Um
leið hrópar varðmaðurinn það,
sem hann hefur hrópað á hverj-
um degi i tíu ár:
— Konungur, hefur þú gleymt
hneisunni?
— Nei, svarar konungurinn í
Ytie hógværlega. — Ég hef svo
sannarlega ekki gleymt hneis-
unni“.
MEÐAN á sjálfri sýningunni
stóð heyrði ég hvislað túlkunar-
tilraunum í sætunum umhverfis
mig. Svo greinilega var talað um
aðstæður nútimans, að enginn
vafi gat á leikiö. Hið undarlega
var, að blaðadómar um hug-
myndainntak leiksins forðuðust
að nefna meginstef hans: hefndar
minnið.
Leikritið höfðar til afar frum-
stæðra kennda: hneisu, haturs,
langrækni og hefndarþorsta. Ég
held að þarna komi i Ijós djúpt
sár í sálarlífi Kiiiverja, meðvit-
und óbættrar auðmýkingar, þörf
fyrir að öðlast uppreisn, og þetta
eigi meiri þátt en nokkuð annað
I þvi að gera Kinverja að ólgu-
vaka í heiminum.
Athyglisvert er, að hægt er að
setja bæði Bandaríkin og Sovét-
ríkin f stað Wu-rikisins, sem fer
með hlutverk kúgarans f leikrit-
inu.
Margir róttækir menn neituðu
að eta þann mat, sem Bandaríkin
á sínum tíma skenktu til Kína.
Það var í baráttunni gegn „heims
valdastefnu Bandarikjanna", sem
núverandi leiðtogar Kína gengu
sjálfir fyrir plógnum meðal al-
þýðunnar. Þegar uppreisn brauzt
út meðal fylgiríkja heimsvalda-
sinna — en þannig væri hægt að
nefna siðari helmsstyrjöldina af
sjónarhóli Kfnverja — var Kína
boðið sæti hjá Sameinuðu þjóð-
unum og staða sem fremsta skatt
landið.
En Kina, hið núverandi Kína,
hefur einnig fengið svipað tilboð
frá Sovétrikjunum. Sé Wu talið
tákna Sovétríkin, fjallar leikritið
um það, sem var að gerast árið
1961, þegar það var ritað. Þurrk-
arnir áttu sér þá stað. Á þessum
neyðartímum hafði Kína búizt við
hjálp frá Sovétrikjunum. En í
leikritinu hafnar fólkið i stolti
sínu þeirri aðstoð, sem aldreo
var boðin í veruleikanum, og neit
ar að „selja dýrgripi landsins"
fyrir mat frá fjandmönnunum.
Verksmiðjur og kommúnur í
Kína einkennast af litríkum hlið-
um. í leikritinu eru hliðin tekin
niður — það eru Sovétríkin, sem
eru mótfallin kommúnuskipan-
inni og tefja iðnvæðingu Kína
með því að kalla heim tæknifræð
inga sína og halda í teikningarn-
ar. Uxarnir eru reknir á braut —
ein meginútfiutningsvara Kina til
Sovétríkjanna er kjöt, og almenn
íngur telur þennan útílutning
vera meginorsök skortsins á kjöti
og dráttardýrum. Bændurnir
ganga sjálfur fyrir plógunum —
algeng sjón í kínverskum sveit.
um, sérstaklega á þessum erfiðu
tímum. Konungur og drottning
vinna meðal fólksins við jarðyrkj-
una — eins og jafnvel háttsettir
flokksmenn í Kína urðu að gera.
Það er eins og maður heyri rúss-
nesku flokksfélagana finna að
þessu og heyri svar Kínverja:
— Þetta er til að auka fram-
leiðsluna, svo að við getum betur
uppfyllt skyldur okkar gagnvart
ykkur, félagar.
Táknið fyrir veldi konungsins
f Wu, sverðið, sem var stungið
í klöppina og konungurinn í Ytie
leggur undir sig á laun — er
það ekki kjarnorkusprengja
Krustjoffs? Haldið er aftur af
æsingu aimúgans falveg eins og
haldið hefur verið aftur af andúð
inni gegn Sovétríkjunum til
skamms tíma), meðan rétta augna
bliksins er beðið. Ósamkomulagið
innbyrðis í Wu-hirðinni (valdabar
áttan í Kreml) seinkar þeirri ætl
un konungsins í Wu að láta út-
nefna sig keisara (tUraunir
Krustjoffs til að verða óumdeilan
legur leiðtogi allra kommúnista-
ríkja), og uppreisn brýzt út
meðal leppríkjanna. Á þeirri
stundu — sem Kínverjar biðu
enn eftir, þegar leikritið var sam
ið — neitar Ytie — Kína, um
aðstoð og kemur hefnd sinni
fram.
FYRIR ekki lengri tíma en ári
hefði túikun sem þessi á leikrit-
inu þótt full djörf. Fullljóst er
þó, að aðalinntak þess er að láta
þjáningarnar varðveita hefndar-
þorstann. í þessu er þegar fólgin
ásökun á hendur Rússum, en Kín
verjar telja að þægilegri lifnaðar
hættir þeirra hafi komið þeim til
að gleyma skyldunum gagnvart
heimsbyltingunni. En maður
þorði ekki meira en að láta sig
óra fyrir því, að allri heift leiks-
ins væri beínt gegn Rússum.
Trúlega hafa Bandaríkin upp-
hafiega vakað fyrir höfundinum
og hann látið ádrepur, sem hægt
var að þýða i þá átt, halda sér
sem annað gervi innan ævintýra
sagnargervisins. En meðan á
samningu stóð hefur broddur
leiksins tekið aðra stefnu vegna
aukins ósamkomulags við Sovét-
rikin. Það sem átti að vera gall-
dropi til að minna á ógleymdan
órétt, hefur þar með orðið að al-
varlegri viðvörun til Rússa: þján-
ingar okkar gera okkur ekki auð
sveipari, þær gera ekki annað
Framhald a 13 síhu
T í M I N N, mlðvikudagurlnn 28, ágúlt 1963.