Tíminn - 28.08.1963, Blaðsíða 14

wmmsmm&msmsasææpœz
ÞRIÐJA RÍKID
WILLIAM L. SHIRER
16S
ólíkan hátt — sögulega, menning-
arlega og efnahagslega — aðallega
vegna þess, að þeir höfðu öldum
saman verið undir stjórn Ung-
verjalands. S’áttmáli, sem gerður
hafði verið imilli Tékka og Sló-
vaka, sem flutzt höfðu til Ame-
ríku og undirritaður var í Pitts-
burgih 30. maí 1918, tryggði Sló-
vökum rétt til þess að hafa þeirra
eigin stjórn, þing og dómstól'a, en
stjórnin í Prag taldi sig ekki
bundna af þessum sáttmála og
hafði ekki haldið hann.
Satt bezt að segja, leið minni-
hlutunum í Tékkóslóvakíu alls
ekki illa, þegar kjör þeirra voru
borin saman við kjor annarra
minnihluta í allsflestum öðrum
löndum jafnvel í vestri, og meira
að segja í Ameríku. Þeir nutu ekki
aðeins fulls lýðræðislegs og borg-
aralegs réttar — þar á meðal rétt-
ar til þess að greiða atkvæði —
heldur voru þeim einnig að vissu
marki veittir eigin skólar og leyft
að halda sínum eigin menningar-
stofnunum. Foringjar stjórnmála-
flokka minnihlutanna voru oft
látnir gegna embættum ráðherra
í stjórn landsins. Samt sem áður
áttu Tékkar mikið ógert í því að
leysa á æskil’egan hátt vandamál
minnihlutanna, en Tékkar höfðu
ekki náð sér fullkomlega eftir
aldalanga ánauð Austurríkis, og
þau áhrif, sem fylgdu henni. Þeir
voru oft með nokkurs konar þjóð-
argorgeir og ósjaldan voru þeir
óháttvisir. Frá ferðum mínum til
landsins minnist ég sjálfur hinnar
djúpu reiði í Slóvakíu yfir fang-
elsun dr. Vojtech Tuka, sem þá
var virtur prófessor, er dæmdur
hafði verið til fimm ára fangelsis-
vistar „fyrir landráð", enda þótt
vafamál væri, hvort hann var sek-
ur um annað en að 'hafa unnið að
því að afla Slóvökum meira sjálfs-
forræðis tU handa. Minnihlutun-
um fannst framar öllu öðru, að
stjórn Tékóslóvakíu hefði ekki
virt loforðin, er Masaryk og Benes
gáfu á Friðarráðstefnunni í París
árið 1919 varðandi það að koma
á í landinu „kantónu'-kerfi svip-
uðu því, sem var í Sviss
Það er nokkuð kaldhæðnislegt,
þegar litið er á það, sem hér
kemur á eftir, að Súdeta-Þjóðverj-
unurn hafði liðið þolanlega í
Tékkóslóvakíu — vissulega betur
en nokkrum öðrum minnihluta í
landinu og betur en þýzku minni-
hlutunum í Póllandi eða í Fasista-
ítalíu. Þeir voru á móti smámuna-
legri harðstjórn tékkneskra emb-
ættismanna á hverjum stað, og
því, að þeim var einstöku sinnum
mismunað í Prag. Þeir áttu erfitt
með að sætta sig við að hafa glat-
að fyrri yfirráðum sínum í Bæ-
heimi og Mæri, á meðan þeir voru
undir Hiabsborgurunum. Þeim
vegnaði á hinn bóginn vel þarna,
sem þeir voru samankomnir í þétt-
um hópum i norðvestur- og suð-
vesturhlutum hins nýja lýðvejdis,
þar sem mikill hluti iðnaðar lands
ins var samankominn, og eftir
því, sem árin liðu, samlöguðust
þeir Tékkum tiltölulega vel, en
héldu þó áfram að krefjast meiri
og meiri sjálfstjórnar og þess, að
meira tillit væri tekið til málfars-
legs og menningarlegs réttar
þeirra. Þar til Hitler kom til sög-
unnar var þarna enginn alvari'eg-
ur stjórnmálaflokkur, sem fór
fram á neitt meira. Sósíal-demó-
kratar og aðrir lýðræðisílokkar
hlutu flest atkvæði Súdetanna.
Svo var það árið 1983, þegar
Hitler varð kanslari, að Þjóðernis-
sósíalisma-veiran náði tökum á
Súdeta-Þjóðverjunum Það ár var
myndaður flokkur Súdeta-Þjóð-
verja (S.D.P.) undir forystu mildi-
legs leikfimikennara, Konrads
Henlein. Þegar árið 1935 var farið
að styðja flokkinn með leynileg-
um fjárframlögum frá þýzka utan-
ríkisráðuneytinu, og námu fram-
lögin 15.000 mörkum á mánuðk
Innan tveggja ára hafði flokkur-
inn aflað sér stuðnings meiri hluta
Súdeta-Þjóðverjanna, og aðeins
Sósial demókratar og kommúnist-
ar stóðu enn utan við flokkinn.
Þegar innlimun Austurríkis átti
sér stað, var flokkur Henleins
reiðubúinn að gera al.lt, sem Adolf
Hitler fór fram á, en í þrjú-ár
hafði flokkurinn fylgt skipunum
frá Berlín.
Til þess að taka við þessum skip
unum Hitlers, flýtti Henlein sér
til Berlínar hálfum mánuði eftir
innlimun Austurríkis, og 28. marz
ræddi hann við Hitl'er í þrjár
klukkustundir í viðurvist þeirra
Ribbentrops og Hess. Fyrirmæli
Hitlers, eins og þau komu fram i
skýrslu utanríkisráðuneytisins,
voru, að „Flokkur Súdeta-Þjóð-
verja skyldi leggja fram þess kon-
ar kröfur, sem tékkneska stjórnin
gæti ekki gengið að.“ Og eins og
Henlein sjálfur sagði um sköðanir
Hitlers: „Við verðum alltaf að
krefjast svo mikils, að aldrei sé
hægt að ganga að kröfum okkar.“
Þannig var ástandið hjá þýzka
minnihlutanum í Tékkóslóvakíu
einungis notað sem átylla, eins og
Danzig átti eftir að verða ári síðar
í sambandi við Pólland, til þess að
koma af stað óeirðum í landi, sem
hann girntist, til þess að grafa und
an því, rugla og afvegaleiða vini
þess og draga hulu yfir hans eigin
ætlanir. Hann hafði látið koma
skýrt fram í ræðu sinni 5. nóvem-
ber yfir foringjum hersins hver
tilgangur hans var, og í leiðbein-
ingunum við framkvæmd „áætlun-
arinnar grænt“: að eyðileggja
tékkóslóvakíska ríkið og ná land-
svæðum þess og íbúum fyrir
Þriðja ríkið. Þrátt fyrir það, sem
gerzt hafði í Austurríki, gerðu leið
togar Frakka og Breta sór þetta
ekki ljóst. Allt vorið og sumarið,
já, og reyndar til hins síðasta,
trúðu þeir Chamberlain og Dala-
dier forsætisráðherrar því auð-
sýnilega af heilum hug, auk flestra
annarra, að Hitler óskaði ekki ann
ars en réttlætis fyrir bræður sína
i Tékkóslóvakíu.
Staðreyndin var sú, að um leið
og hlýna tók í veðri um vorið,
: gerðu brezka og franska stjórnin
i allt, sem ( þeirra valdi stóð, til
þess að fá tékknesku stjórnina til
að veita Súdeta-Þjóðverjunum
víðtækar undanþágur og ívilnanir,
Hinn 3. maí var Herbert von Dirk-
j sen, hinn nýi, þýzki sendiherra í
London að senda um það skýrslur
td Berlínar, að Halifax lávarður
hefði skýrt honum frá tillögu, sem
brezka sd’órnin myndi brátt ber.a
fram í Prag, „sem myndi miðast
að því, að fá Benes til þess að sýna
Súdela-Þjóðverjunum sem allra
mestan skilning.“ Fjórum dögum
síðar, 7. maí, báru brezku og
frönsku sendiherrarnir í Prag
fram tillögurnar, og hvöttu tékk-
nesku stjórnina „til þess að ganga
eins langt og hægt væri'i eins og
þýzki sendiherrann sagði í skýrslu
sinni til Berlínar, til móts við
kröfur Súdeta. Hitler og Ribben-
trop virtust mjög svo ánægðir yfir
því að finna, að brezku og frönsku
stjórnirnar voru svo áhugasamar
í því að hjálpa þeim.
Það hafði hins vegar aldrei ver-
ið jafn nauðsynlegt og nú að dylja
fyrirætlanir Þjóðverja. Henlein
kom í leynilega heimsókn til Wil-
hþlmstrasse í Berlín 12. maí og
tók á móti fyrirmælum Ribben-
(rops um það, hvernig hann ætti
að gabba Breta, þegar hann kæmi
til London það sama kvöld til þess
að hitta þar Robert Vansittart
lávarð, aðal-diplómatískan ráð-
gjafa utanríkisráðherrans, og aðra
brezka leiðtoga. Weizsacker hafði
gefið honum línuna, sem hann
átti að fylgja:
„Henlein mun bera á móti því
í London, að hann fari að fyrir-
mælum frá Berlín . . . Að lokum
mun Henlein tala um þann árang-
ur, sem náðst hefur í sameintngu
stjórnmálalegrar uppbyggingar
Tékkslóvakíu, til þess að draga
nim 6.
A __ Eg er yður afskaplega þakk-
lát fyrir það, sem þér hafið gert
fyrir frænku mína, doktor.
Hann kinkaði kolli og varð aftur
atrangur á svip. Hann sagði:
— Það er gott að þér eruð
þakklátar. Maður getur alltaf end-
urgoldið þakklæti. Þér getið end-
urgoldið mér, systir með því að
rækja störf yðar af alúð og sam-
vizkusemi þegar þér komið til
Hong Kong. Eg er eigingjarn, en
ég vona að frænka yðar nái sér
fl’jótt áður en langt um líður.
— Ef hún gerir það, er það
einkum yður að þakka.
Hún sá bregða fyrir brosi í grá-
um augum hans. — Kannski var
það líka sjálfhelda. Mér finnst
mjög erfitt að starfa án yðar,
systir.
Hún festi sér vandlega í minni
þessar samræður þeirra. Og hún
var undarlega hamingjusöm það
sem eftir var dagsins.
Á kveðjustundinni voru þau
einkar hátíðleg.
— Eg mun þá búast við yður
innan mánaðar — ekki síðar. Eg
er feginn að frænka yðar hefur
aðra hjá sér til að annast um hana
og hafa ofan af fyrir henni. Én þér
megið ekki vera of fórnfúsar, syst-
ir. Eg þarfnast starfskrafta yðar
og það starf, sem við eigum að
leysa er mjög þýðingarmikið.
Bobby hikaði ekki við að sýna
tilfinningar sínar; hann var gráti
næst að skilja við hana. — Eg er
orðinn svo vanur að koma alltaf
hlaupandi til þín með alla hlut1,
Gail. Eg veit ékki, hvað ég á að
gera án þín. Þú ert ekki bara að-
stoðarstúlka okkar, einnig ráðgjafi
og vinur. Þú ert — Hann glotti —
litla konan í lífi okkar. Grant vill
kannski ekki viðurkenna það, en
ég geri það.
Frænku hennar hafði versnað
og Gail gat ekki fylgt þeim út á
flugvöllinn, heldur beið frétta af
frænku sinni á spítalanum. Og
meðan hún sat þar, hugsaði hún
um þau, sem voru nú í þann veg-
inn að leggja af stað. Hana lang-
aði í aðra röndina til að .vera með
þeim, en á hinn bóginn hafði hún
einhvern veginn á tilfinningunni
að hún hefði fengið eins konar
frest. — Og hvar hún sat þarna í
biðstofunni, í birtingu nýs dags,
fann hún á sér að þegar hún legði
af stað, myndi hún fljúga beint
inn í ófyrirsjáanlegar hættur.
3. KAFLI
Þremur vikum síðar settist hún
inn í flugvélina, sem bera átti
hana til Hong Kong. Frænka henn
ar var komin heim af sjúkrahús-
inu og naut þess — ef á annað
borð var hægt að njóta þess — að
vera enn hálfgerður sjúklingur og
láta Jean snúast í kringum hana,
og segja henni frá öllum þeim
undursamlegu ævintýrum, sem
hún lenti í á daglegum verzlunar-
ferðum sínum á Hammersmith
markaðstor ginu.
Og loks var öllum kveðjum,
kossum og veifingum lokið, og hún
var komin um borð í vélina. Hún
smeygði sér úr kápunni og hin al-
úðlega flugfreyja hengdi hana upp
fyrir hana. Síðan settist hún og
tók sér blað í hönd — en ekki til
að lesa. Þessi ferð var alltof spenn
andi til að hún gæti fest hugann
við lestur.
Hún starði út um gluggann á
borgina fyrir neðan, sem allt í
einu virtist undarleg og smá eins
og hún tilheyrði brúðuhúsi barna.
Gátu fjöllin virkilega verið svona
lágkúruleg; bændabýlin svona
agnarsmá?
Hún var svo niðursokkin við að
stara á þetta allt, að hún tók ekki
eftir, að ungi maðurinn sessu-
nauturinn hafði yrt á hana. Hann
varð að en/lurtaka spurningu sína
áður en hún sneri sér að honum.
Hann brosti glaðlegu, skemmti-
legu brosi.
— Eg þori að ábyrgjast að þetta
er fyrsta flugferð yðar. Hann
hafði viðfelldna rödd, og í dökk-
bláum augum hans vottaði fyrir
glettnisglampa. Jafnvel þegar
hann brosti ekki, var eins og hann
væri að byrgja niðri í sér kátín-
una.
— Já, sagði hún, — ég hef
aldrei flogið áður. Svo bætti hún
barnalega við:
— Hvernig datt yður það í hug?
— Það var bersýnilegt af brenn
andi áhuga yðar; þér eruð svona
heillaðar af öllu. En bros hans var
enn viðfelldið og örvandi.
— Eg sá það, þegar þér lituð-
uzt um í flugvél’inni, þegar þér
tókuð fegins hendi við öllu, sem
flugfreyjan býður yður. Yður
langar ekkert til þess að lesa, en
þrátt fyrir það tókuð þér mynda-
blað, þegar hún rétti yður.
Kannski fannst yður þér ættuð að
gera það.
Hún roðnaði lítið eitt. — Yður
finnst ég sjálfsagt afar barnaleg.
Eg býst við að þér séuð þaul-
reyndur ferðamaður?
— Sannleikurinn er, að ég hef
ferðazt mikið, samsinnti hann, —
en samt getur maður aldrei vanizt
alveg að fljúga, það skiptir ekki
máll, hversu oft maður hefur ferð-
azt með flugvélum, kitUngurinn í
maganum gerir alltaf vart við sig-
Við svífum hér ofar skýjurn og
eigum allt undir náð eins manns
— flugstjórans. Eg gæti trúað að
það væri ónotalegt ef við hröpuð-
um skyndilega.
Það fór hrollur um hana.
Kannsiki var það fyrirboði.
— Nú eruð þér að reyna að
hræða mig.
— Eg ætlaði ekki að gera yður
óttaslegna.flýtti hann sér að segja.
— En kannske er ég alltaf dálítið
skelkaður sjálfur og finnst betra
að deila þeirri tilfinningu með
öðrum. Frá þvi augnabliki, sem
ég settist við hliðina á yður, lang-
aði mig að deila tilfinningum mín-
um með yðar.
Hún íann roða breiðast yfir
andlit sitt. Hann var sannariega
fljótur að stofna til kunningsskap-
ar og í meira lagi hreinskilinn
þegar tekið var tillit til þess að
þau þekktust ekki nokkurn skapað
an hlut. Hún hafði oft heyrt að
það tæki skamman tíma að stofna
itl kunningsskapar um borð í
skipi. En hér uppi í loftinu virtist
það hreint ekki taka andartak. Og
einhvern veginn hafði hún á til-
finningunni, að þau væru vinir.
Það var kannski hraðinn, sem var
þessa valdandi.
Gail og ungi maðurinn voru
vinir löngu áður en hann hafði
sagt henni nafn sitt:
— Brett Dyson, heiti ég, sagði
hann, — ég er að koma frá Cam-
bridge. Eg hef lokið kennaraprófi,
þótt hamingjan viti að ég ætla
ek'ki að fara að kenna gríslingum
að þekkja stafina. En það var ekk-
ert sérstakt sem ég hafði áhuga
á. Eg hef ekki kaldan og traustan
heila. Eg er ekki rökvís og klár í
kollinum til að verða l'ögfræðing-
ur. Eg er alltof cnikili aumingi til
að verða læknir. Eg þoli alls ekki
að sjá blóð, þá snarl'íður yfir mig.
Hún rak upp skellihlátur, sem
bergmálaði einkennilega í flugvél-
inni:
— En hvað það er einkennilegt
að þola ekki að sjá blóð!
— Hvers vegna segið þér það?
spurði hann og hallaði sér nær
henni. — Þér ætlið ekki að segja
mér, að þér séuð sterkari þar á
svellinu. — Eg myndi ekki trúa
yður. Þér eruð svo grannar og
veikbyggðar, einmitt sú kvengerð,
sem karlmann langar að vernda
frá öllu illu í heiminum.
Hún hló aftur. — Nú skjátlast
yður hrapallega! Eg er alls ekki
þannig. Eg er einmitt mjög harð-
soðin, og ég er þaulvön að sjá
blóð. Mér þykir leiðinlegt að valda
yður vonbrigðum, en ég fell ekki
í öngvit eða fæ taugaáfall. Eg er
hjúkrunarkona.
Hann smellti fingrum. — Eg
hefði mátt segja mér það sjálfur.
Þér eruð svo kvenlegar. Aliar
hjúkrunarkonur eru kvenlegar og
elskulegar, en sem betur fer er
Florence Nightingale-typan úr sög
unni — og forsjóninni sé þökk
fyrir það.
— Það kann að vera að þér lítið

M
T í M I N N, miðvikudagurinn 28. ágúst 1963. —