Tíminn - 29.08.1963, Blaðsíða 9

u
Ekkja stendur aldin kirkja
11
Þingvöllur, Hólar og Skálholt
skipa í augum íslenzku þjóBarinn
ar sérstakan sess. Þar eru vé. Á
þessum þremur helgistöðum þjóð
ar vorrar var saga hennar spunn-
in öðrum stöðum fremur. Þar
voru ráð ráðin andleg og verald-
leg. Þegar niðurlæging þjóðarinn
ar varð sem mest um aldamótin
1800 biðu allra þessara staða
sömu örlög. Þeir skyldu af leggj-
ast slíkir sem þeir höfðu verið,
annaS skyldi koma í staðinn, sem
betur hæfði neyðarkjörum smárr
ar þjóðar. Hin þrjú vé hennar
skyldu niðurlögð.
Allra þessara staða beiS á viss-
an hátt niðurlæging. Mannvirki
biskupsstólanna féllu flest, og
Lögbergið helga varð „börnum
og hröfnum að leik“.
En þrátt fyrir allt héldu stað-
imir reisn sinni og virðingu. f
vitund þjóðarinnar voru þeir ætíð
hinir sömu — helgir staðir — vé.
Engin konungstilskipun gat lagt
niður þá tilfinnlngu.
.... Hálf önnur öld er liðin,
síðan dönsku konungsvaldi þókn-
aðist að svipta okkar smáu þjóð
sínum helgustu véum. Nú hefur
úr rætzt fyrlr landsins börnum.
Hungurdauði er ekki lengur fyrir
dyrum, klæðleysi óþekkt fyrir-
brigði Og framfarir á öllum svið-
um. Þrátt fyrir deildar meining-
ar um daglega framkvæmd mála
lifir þjóðin nú orðið lífi, sem ein-
ungis var til í draumsjónum ís-
lendinga fyrir hálfri annarri öld.
Og sá tími er kominn að við höf-
um veraldleg efni á að endurreisa
hin fornu vé þjóðarinnar. Og það
er annað og meira, við höfum
einnig brýna þörf fyrir sltka end
urreisn.
f rauninni lifir þióðin byltingar
tíma. Allir vita hvað við er átt.
Á hálfri öld hefur hún fiutzt úr
torfkofanum í nýtízku steinhús.
Við lifum þann tíma, þegar bif-
reiðin og flugvélin hafa leyst
hestinn af hólmi, og vélin er á
góðum vegi með að koma í stað
hinnar vinnulúnu handar á fleiri
og fl'eiri sviðum. í þessu umróti
er sú hætta æ yfirvofandi, að
þjóðin týni siálfri sér, missi sjón-
ar á fortið sinni og menningar-
erfð, grunninn undan þjóðlegri
vitund sinni.
Þessi kynslóð á að endurreisa
hin fornu vé, þau eiga að verða
þjóðinni á komandi tímum minnis
merki um forna sögu, um þjóð-
helgi og ijós fram á veginn í
gieði og sorg.
HÚN TENGI'R SAMAN
FORTÍÐ OG NÚTÍÐ
Á þessu ári á Hóladómkirkja
tveggja alda afmæli. f 165 ár hef
ur þessi helgi dómur staðið bisk-
upslaus í túni fornrar frægðar,
horft á þjóðlífið vaxa úr kali til
gróanda. Hún hefur horft á mynd
arlegan bændaskóla rísa upp við
hlið sína og veita ungum og verð-
andi bændum leiðsögn og lifs-
undirbúning, En hún biður sjálf.
Stóll Jóns helga, Guðmundar
góða, JónsArasonar og Guðbrands
er auður. Hve lengi á hún
að bíða? Hún, sem hefur staðið
í 165 ár og beðið endurreisnar
Hólastóls. Er bið hennar ef til
vill byggð á von sem aldrei ræt-
ist? Enn er ekki útséð hvernig
fer. Enn á þjóðin völ’ á að láta
hinn aldna dóm tengja saman
foma og nýja drottinshelgi. Fram-
tíð Hóla er óráðin. Hún verður
hins vegar að ráðast, áður en
langir tímar renna.
Við göngum á vit séra Björns
Bjömssonar dómkirkjuprests á
Hólum og prófasts Skagfirðinga
og ræðum við hann fortíð og
framtíð Hólastaðar.
— Hvaða biskup var það, sem
lét byggja þessa tveggja alda
gömlu dómkirkju hér á Hólum?
— Þessi dómkirkja er byggð af
herra Gisla Magnússyni, sem hér
varð biskup árið 1755. Hann kom
að Hólastað i mjög l'élegu ástandi.
Bisikupsbústaðurinn var orðinn ó-
viðunandi og staðurinn allur í
niðurlægingu. En Gisli biskup
var ákveðinn i að reisa staðinn
við. Ég geri ráð fyrir, að um þess
ar mundir hafi þó dómkirkjan, er
hér stóð þá, verið reisulegasta
hús staðarins, en hún hafði verið
reist í tíð Guðbrands biskups Þor-
lákssonar, þrem árum áður en
hann dó. Var hún ætíð nefnd
Guðbrandskirkja. Fyrir daga
hennar stóð hér mjög gömul dóm
kiríkja, en hún fauk í ofsaveðri
16. nóvember 1624.
En þó að gera megi ráð fyrir
því að Guðbrandskirkja hafi bor-
ið af öðrum staðarbyggingum, er
Gísli biskup kom hingað til Hóla,
mun hún þó hafa verið farin að
láta á sjá, enda þá nærri 130 ára
gömul. Því mun hinn nýi biskup
hafa hafið baráttu fyrir bygg-
ingu nýrrar kirkju og brátt orðið
ágengt í þvi máli. Það var sem
sé ákveðið, að hér skyldi gerð
ný kirkja og hún úr steini, en
það mun hafa verlð áætlað að
slík bygging yrði ódýrari en
timburkirkja. Fjár til kirkjubygg-
ingarinnar skyldi afla þannig, að
hver kirkja í Danmörku og Nor-
egi legði 2 mörk til byggingar-
innar. Þannig var talið að úr
þeim löndum Danaveidis bærust
til byggingar hinnar nýju kirkju
um 600 ríkisdalir. Biskupsstólinn
sjál'fur skyldi standa undir 2/3
hlutum kostnaðarins. Þá var og
hafin almenn söfnun í Danmörku
til viðreisnar Hólastóli, og átti
Ludvig Harboe þar drýgstan hiut
að máli. Um fé það er frá Noregi
skyldi berast mun það að öllum
líkindum rétt vera, að það hafi
aldrei borizt hingað til fslands
hel'dur verið notað til uppbygg-
ingar Björgvinarborg, sem fór
mjög iiia í eldsvoða 1757.
En kirkjubyggingin var sem sé
hafin. Kirkjuna teiknaði danskur
arkitekt de Thurah að nafni, en
Gísli biskup og Magnús amtmað-
ur Gíslason skyldu hafa umsjón
með byggingarframkvæmdum. —
Þýzkur múrmeistari var ráðinn
hingað, hét sá Sabinsiky og kom
til Hóla í ágúst árið 1757. Bygg-
ingarefni kirkjunnar var tekið úr
Hólabyrðu, og er meginefnið, eða
a.m.k. yzti hlutinn úr mjúkum
rauðum sandsteini, sem mun hafa
verið sprengdur með púðri, dreg-
inn heim á staöinn á frerum á
vetrum og höggvinn þar til. Um
tréverk kirkjunnar skyldi sjá

Séra Björn Björnsson.
danskur timbursveinn Willumsön
að nafni. Nú, um verkið er það
að segja að það gekk mun verr
og seinl'egar en áætlað hafði ver-
ið. Þá þótti stjórninni kaup tii
verkamanna alltof hátt. Var því
þá gripið til þess ráðs að skyida
bændur í Eyjafirði, Skagafirði og
Húnavatnssýslum til að vinna
kauplaust að kirkjusmíðinni, eftir
settum reglum. Undu bændur því
illa. En kirkjubyggingunni mið-
aði áfram hægt og hægt og var
lokið sumarið 1763 og hafði kirkj
an þá verið 6 ár í smíðum. Að
öllum ifkindum hefur nokkurt
flaustursverk verið á frágangi,
þvi m.a. var kirkjuturninn aldrei
reistur, timburþak kom i stað
steinþaks og enginn söngpallur
Rætt við Björn Björnsson, pró*
fast og dómkirkjuprest á Hólum
var settur í kirkjuna. Sjálfsagt
hefur ýmsum þótt kostnaðurinn
orðinn yfrið nægur, enda orðinn
þrefaldur á við það, sem uppruna
lega hafði verið áætlað.
Kirkjan var síðan tekin út 14.
sept. 1763 og vígð með mikilli
viðhöfn 20. nóvember sama ár.
KIRKJAN GEYMIR MARGT
FORNRA HELGIMUNA
— Það er margt fornra helgi-
gripa í kirkjunni, ekki satt?
— Jú. Aitaristaflan er t.d. kom-
in á 5. hundrað ár. Hún er frá
dögum Jóns Arasonar og gerð í
Hollandi. Má telja hana dýrgrip
eigi alllítinn. Þá geymir kirkjan
og Kristslíkneski í fullri likams-
stærð, sem a.m.k. er komið á 5.
hundrað ár, sem sé einnig úr
kaþólskri tíð. Nú, á altari eru
gylltir ijósastjakar, 2 þeirra eru
gjöf frá Þorláki biskupi Skúla-
syni og konu hans. Um þá er
fyrst getið í úttekt Hólastóls 1657.
Þá er f kirkjunni þríarma Ijósa-
stjaki, gjöf frá Gísla Þorláks-
syni biskupi frá ofanverðri 17.
L|ósm.: S, Pedersen.
öld. Einnig annar þríarma stjaki,
lftill'. Um hann er fyrst getið í
úttekt árið 1765. Svo er það nátt
úrlega skírnarfonturinn. Hann
er höggvinn i stein af Guðmundi
Guðmundssyni bónda í Bjarnar-
staðarhlíÖ i Skagafirði, og við
hann lokið árið 1674. Gísli biskup
Þorláksson lét gera hann. Þá eru
í kirkjunni 2 ljósakrónur frá ofan
verðri 17. öld, eða öndverðri
þeirri 18. Einnig má í Hóladóm-
kirkju finna ljósplötu yfir pre-
dikunarstóli, sem talið er að Gfsli
biskup Þorláksson hafi gefið
kirkjunni. Þá var hér og ljósa-
hjálmur gefinn af ekkju Jóns
biskups Vigfússonar til minning-
ar um mann sinn. Allir þessir
munir, sem ég hef taiið hér upp
voru f kirkjunni, þegar hún var
vígð.
— Og er þar allt enn?
— Já, þetta er þar allt enn. En
auk þessa sem ég hef hér að
framan upp talið, þá eru hér og
legsteinar nokkurra biskupa, m.a.
Guðbrands Þorlákssonar; Þor-
Framhald a 13 siðu
T f M I N N, fimmtudagurlnn 29. ágúst 1963.
9