Alþýðublaðið - 15.06.1944, Blaðsíða 4

Fimmtudagur 15. júní 1944-

Ritstjóri Stefán Pétursson.
Símeir ritsjórnar: 4901 og 4902.
Ritstjóm og afgreiðsla í Al-
1-ýðunúsinu vio
Útgefandi: Alþýðuflokkurinn.
Símar afgreiðslu: 4900 og 4906.
\
Verð í lp..sasölu 40 aura.
Alþýðuprentsmiðjan h.f.
Verkið, sem biðnr.
ÞJÓÐIN fagnar því að von-
-um, að niú skuli vera í
þann veginn að rætast lang-
þnáður dnaumur um ólháð og
fullvalda ríki á íslandi. En það
væri illt txL þess að vita, ef sú
sfeoðun næði að festa r-ætur'með
þjóðinni log f o r u s-t umö n n um
hennar, að rn-eð þessu siíðasta
skrefi sjiáMstæðisbará-ttunnar út
á við f-æri í hönd tími hjvíld-ar
og værðar. Því er þver-öfugt far
ið. Stofnun lýðveldisins táknar
linnulausa ibaráttu og starf f-yr-
ir íslemdinga. Nú gan,ga þeir
undir hina erfiðu prófraun ver-u
leikans: Rieyn-as-t þeir megnugir
þess, að varðveiita fengið frel-si
og notfæra sér það?
frt~! ; i ■ . * i " '
Slíðasti láfangi sjiálfstæðiSbar-
áttunnar út á við hefir ekki
reynzt íslendinguim örðugur
hjalli. Með sambandslögunum
1918 var raunverulega endan-
legur sigur -unninn. Eftir það
var Íslendingum í sjálfsvaM
sett, hvort þeir .tækju að fullu
í eigin hendur meðferð a-llra
sinna mlála- og stofnsettu óháð
ríki í landi sínu. Skrefið, sem
nú verður stigið, er því raun-
verulega ekki annað en ytra
form, sem auðvelt var að koma
á.
En Iþessi hreyting, sem nú
verður á högum okkar, táknar
en-gan veginn endalok sjálfstæð
isfoamttunnar, þegar íþað orð -er
notað ií sinni vtíðtæk-u og ævar-
andi merkingu. Nú eru aðeins
mierkileg og ógleymanleg tíma-
mót í sjáMstæðisbaráttunni.
Baiáttunni út á við er lokið, en
hin innri sjálfstæðisbarátta verð
ur meir -aðkallandi en nokkru
sinni fyrr.
Getur íslenzka lýðveldið stað
ið á eigin fótunr? iÞetta er á-
leiti-n spurning -um iþessar mund
ir, og -okkur kemur ekki til hug
ar að svara henni öðru vísi en
jáit-andi. En það þýðir ekkert að
dylja sig þess, að Iþað verður
að heyja Iharða baráttu fyrir til-
verurétti íslenzka lýðveldisins.
Okkur íslendingum er um
m-arga Muti líkt farið o(g land-
námslþjóð. Við erum fámennir
í hlutfalli við stærð landsins,
auðlegð iþess og margháttaða, ó-
notaða möguleika landsins sjálfs
og sjiávarins umhvenfis stren-d-
ur þess, Ativinnuvegir okkar eru
að ýmsu leyt-i með frumibýlings-
brag og standa engan veginn sýo
föstum fótum, að þjóði-n geti
horft áhyggjuTítið . til framtiíð-
ariinn-ar íhvað snertir efpalega
áfkomu sína. Stjórnhættir okk-
ar eru á deiglunni og bíða þeirr-
ar mótunar er til framfoúðar
megd verða.
Svo-na mætti len-gi telj-a. í
fjölþættri merkingu stöndum
við á tímamótum, íslendingar,
þegar hin langþráða stund í
sögu okkar rennur upp. Okkar
bíður mikið verk að vinna, örð-
ugleikar og foarátta. Og undir
þvá, hv-ersu við s-töndumst þessa
prófraun, er framtið lýðvéldis-
ins komin. Spurningin er um
það, og það eitt, hvort við erum
FLÞYÐUBL&
Hagaifn segir frá;
ævisögu Björns Jónssonar
Hagalín talar við Sæmund, er þeir voru að semja „Virka daga“.
M; í.
Er að skrifa
ráðherra
Samtai um tvær nýj
ar bækur hans, bóka
safn, almenn mál og
afvinnufyrirtæki
■C* G SPURÐI Guðmund Gísla-
•*-* son Hagalín að því einn
daginn hvernig í ósköpunum
hann gæti afkastað öllu því sem
hann geri-r. ,,Afkastað“, sagði
hann og það var spurn í rómn-
um, j.égfoara vinn, svona eins og
þú 0.g þið“. „Nei“, isagði ég, „þú
vinnur ekki eins og ég og við,
þú vinnur margfallt meira og
hvernig þú ferð að því skil ég
ekki og mig 1-angar ti-1 að vit-a
það.“ Hann hugsaði sig dálítið
um og sagði svo: „Ja, ég er
kominn af hændum og sjósókn-
urum, dugnaðarfólki, sem lifði
óforotnu, heilbrigðu lífi. Mér
verður aldrei misdægurt. Ég
þekki hvorki hjartabilun eða
taugagikt, þessa nút’ímá sjúk-
dóma ykkar. Ég fékk lýsi og ann
an óbrotinn mat í uppvextinum
og svo er ég Vestfirðingur í húð
og hár. Er þetta nóg skýring
fyrir þig fyrst þér finnst að ég
sé afkastamikill?“
Ég hafði ríka ástæðu til þess
að spyrja. Guðmundur Gísla-
son Hagalín er ekki aðeins 'sér-
kennilegt skáld, hann er líka
sérken-nilegur maður. Hann er
kunnu-r stjór-nmlálamaður, for-
ustumaður í athafnasömu bæjar
fél'agi, istarfar þar í fjölda
nefnda, hann er athafna-
maður í atvinnumálum,
i stjórn margra atvinnufyrir-
tækja í bæjarfélagi sínu, hann
er ibókavörður og rækti það starf
einn um a-nna-n ára-tug, hann er
mikilvirkasti rithöfundur og
skáld landsins og svo skrifar
hann margar greinar á hverri
viku um menningarmál, bók-
menntir og“ fjölda margt annað.
Og samt sem áður hefir hann
allt af tíma, getur allt af tekið
á móti manni, eytt kvöldstund
í rabb um landsins gagn og
nauðsynjar. Þetta er óvenju-
legur maður, og var því nokk-
ur furða þó að ég spyrði?
Ég har fram iþessa spurningu
mina í upphafi viðtals er ég átti
við hann fyrir Alþýðublaðið, en
Guðmundi Hagalín þykir vænt
um það blað, hefir verið starfs-
maður þess, með mér um skeið,
og er einn af forustumönnum
Alþýðuflokksins. Hann hefir
dvalið hér í bænum undanfarið
og ég vissi að lesendum Al-
þýðublaðsins var forvitni á því
að vita hvað hann hafði fyrir
stafni.
„Ég hef ekki aðeins dvalið hér
í Reykjavík um skeið“, segir
Hagalín. „Ég verð hér nokkuð
framvegis, ég þarf aðeins að
skreppa heim til ísafjarðar á
lýðveldishátíðina. Það var
’hringt til mín og mér skipað að
tala þár. Þegar heimahagarnir
skipa verður maður að hlýða, og
ísafjörður eru mínir heimáhag-
ar ein-s og þú veist.“
Ævisaga Bjorns Jéns
aonar ráðherra.
— Sleppum því. Starfið?
„Ég er að skrifa æfisögu eins
merkasta manns, sem ísland
menn ti-1 að lifa í þessu landi
u-pp á okkar eigin spýtur, skapa
okkur 'hér örugga efnahagslega
afkomu, nema landið og hafa
örugga og farsæla stjórn á okk-
ar eigin málum.
hefir alið, Björns Jónssonar
ráðherra, föður Sveins ríkis-
stjóra. Þetta er aðeins í byrjun,
en þessi saga á, að öllu forfalla-
lausu, að koma út á forlagi ísa-
foldarprentsmiðju næsta haust.
Ég vil ta-ka það fram, að mér er
ákaflega ljúft að skrifa þessa
bók, ekki síður en sögu Eldeyj-
ar-Hjalta og Virka daga Sæ-
mundar. Björn Jónsson hélt
allra manna mest fram heildar
stefnu Jóns Sigurðssonar for-
seta. Ha-nn foarðist -ekki aðeins
fyrir stjórnarsknármálið heldur
og einnig fyrir álhliða atvin-nu-
legri og menningarlegri þróun,
sem hefir verið og er skilyrði fyr
ir sjál'flstæði okkar íslendinga.
Og blað-amaður var hann og rit-
fær ein-s og fáir aðrir.“
— Þetta verður mikil bók?
„Ég býst við iþví, að mi-nnsta
kosti finnst mér efnið næstum
ótæmandi. Ég vil taka það fram
að strang vísindaleg æfisaga
verður þetta ekki, en hins veg-
ar ætlast ég til að ef hún verður
ei-tthivert torf, eins og sumt er
kallað, 'sem þykir iþurrt, þá verði
hún gróið torf.“
Mýtt sagnasafn og ný
stér skáldsa^a*
—- Jæja, hvað ertu búinn að
skrifa margar bækur?
„Bíddu nú við. Árið 1921 kom
fyrsta kverið mitt, þá var ég
skrítinn skal ég segja þér . . .
Við skulum sjá“, og svo telur
Hagalfn á fingrúm sér: „Ætli
að 21. bókin sé ekki alveg að
koma í þessu. Hún heitir Föru-
nautar, sæmileg bók held ég.
Hún kemur út á forlagi nýs út-
gáfufélags á ísafirði, sem heit-
ir Isrún h. f. og hefir Iþar yfir að
ráða prentstofu og bókbands-
stofu og býr við sæmileg vinnu-
skilyrði. Þessi bók er rúmar
500 síður. í henni eru foæði
stórar og smáar sögur. Sú
lengsta er lítið eitt lengri en ís-
landsklukkan, en annars eru hin
ar 8 auðvitað miklu styttri. Sum
ar þær styztu ihalfa birzt áður,
t. d. Fjallamaður, Tveir mektar-
bokkar, Sanda-Gerður og Móð-
ir barnanna, en Sanda-Gerður
er nokkuð breytt.“
— Og hinar?
„Þær heita Brellur, Kirkju-
ferð, seim er lengst og
ég las kaif'l-a úr ií útvarpið í
vetur, Skilningstréð, Frændur
og Messan i garðinum.“
Ef við ekki reynumst færir
um 'þetta, er lýðveMið dauður
bóbstafur og imarklaust form.
Ytfir það ættum við ekki að láta
okkur sjást, þegar við stígum
yfir þröskuld hins nýja ríikis.
— V’iðfangsefnin?
„Hja, ég held þetta sé fjöl-
breyttasta safnið, sem ég hef
gefið út. Sögurnar eru frá fyrri
tíð og allra seinustu árum, úr
kaupstað og sveit jöfnum hönd-
um. Stóra sagan gerist að mestu
í kaupstað. Ég 'hugsa að þessi
bók eigi að hafa alla kosti smá-
sagna minna. Auk þess er þarna
saga, sem mundi hafa getað orð
ið allstór ibók. Hún er reyndar
svipuð að lengd og Blítt ]=°+”r
veröldin. Það hefir verið vand-
að mjög til útgáfunnar og ég er
JÓNAS GUÐMUNDSSON
ritar í síðasta blað „Ing-
ólfs“ um nauðsyn tafarlausrar
endurskoðunar á bráðabirgða-
stjórnarskrá lýðveldisins. Vill
hann að alþingi taki nú þegar
ákvörðun urn endurskoðun
stjórnarskrárinnar og verði
skipuð til þess fjölmenn stjórn-
laganefnd. — Jónas segir í grein
sinni m. a. á þessa leið:
„Þjóðaratkvæðagreiðslan, sem
fór fram 20.—23. maí s.l. um nið-
urfellingu samband-slagasáttmál-
ans og lýðveldisstjór-narskrána,
sýndi einhug íslenzku þjóðarinnar
um tvennt. Annað það, að slíta
formlega öll tengsl við Dani, þó þau
tengsl hafi raunverulega verið úr
sögunni síðan 1941. Hitt, að þjóðin
er einhuga um að stofna „lýð-
veldi“, eins og það er kallað, en
með því er átt við að koma hér
á stjórnskipulagi, þar sem þjóðin
ein ræður m-álefnum sí-num og
fólkinu í landinu er tryggt persónu-
frelsi, atvinnufrelsi, hugsunarfrelsi
og málfrelsi.
Ef éinhverjuih -skyldi detta í hug
að halda því fram í fullri alvöru,
að þjóðartkvæðagreiðslan hafi ver-
ið um stjórnarskrárómynd þá, sem
síðasta aiþingi afgreiddi, fer sá
með vísvitandi ósannindi. Það má
alveg hiklaust fullyrða, að hefði
s-ú stjórnarskrá, ein sér, verið lögð
undir -þjóðaratkvæði, hefði hú-n
verið felld með miklum meiri-
hluta atkvæða.
Þjóðin verður einnig að muna
það, að þrír flokkanna á alþingi,
Alþýðuflokkurinn, Framsókn og
Sjálfstæðisflokkurinn lofuðu því,
að stjórnarskráin skyldi þegar í
stað tekin til endur-skoðunar.
Kommúnistar einir hafa látið í
það skina að þeir kæri sig ekki
u-m endurskoðun fyrr en eftir
mjög vel ánægður með þá hlið-
ina. Jóhann Briem hefir gert
káputeiknin'guna af mikilM
snilld ,eins og hans var von og.
vísa. Það er ágætur maður fuM-
vissa ég þig um.“
— Ertu með nýja stóra sögu?
„Já, hún er svona um það bil
tilbúin hjá mér. Það er nútíðar-
saga, en heitir !þó Hrærekur á
Kálfsskinni. Þú mannst eftir
konunginum norska, sem undi
sér sæmilega á Kálfsskinni í
Eyjafirði . . . En ég segi ekki
meira lúm þiá sögu að sinni.“
— Og í smíðum?
„Mig vantar hvorki efni né
vilja. Mig vantar orku. Hér áð-
ur á árunum, þná fékk maður
ekkert fyrir það sem maður
skrifaði og varð að standa á
hausnum í öðru. Ég kenndi við
gagnfræðaskólann, var skóla-
stjóri Kvöldskóla iðnaðarmanna
— og hafði einn öll störf á
Bókasafni ísafjarðar — nema
hváð konan mín hjálpaði mér.
Svo fór sonurinn að aðstoða mig
og nú er Óskar Aðalsteinn að-
stoðarbókavörður og ég hefi
ekki annað en eftirlit, bókakaup
og skr-áningu bóka.“
— Bókasafnið er stórt?
„Já, ekki 'þó eins stórt og
vera ibæri. Það ætti ium viss efni
að vera aðalfræðslulind Vest-
firðinga og miðstöð sjálfs-
fræðslu þeirra. Það ætti líka að
vera sérstætt um allt, sem við-
víkur mésta manni þjóðarinnar,
Jón Sigurðssyni. Það er geipi-
mikið notað, en því háir hús-
næðisleyisi. Við erum að hugsa
um að byggja y-fir það og mér
finnst að ekki mætti minna vera
en við fengjum til þess allríf-
legan styrk úr ríkissjóði, þar
sem safnið ber að helga minn-
Framhald á 6. síðu.
stríð (sbr. A-ndvaragrein Einarsi
Olgeirssonar o. fl.). Hvað eftir
annað var því yfirlýst í blöðum
þessara þriggja flokka, að það væri
ekki stjórnarskráin, sem atkvæði
væru greidd um, heldur það, hvort
íslenzka iþjóðin vildi stofna lýð-
veldi í landi sínu eða hafa áfram
erlendan konung.
Ég er einn aí þei-m, sem tel nú-
verandi stjórnarskr-á gersamlega
óviðunandi og beinlínis stórhættu-
lega, ef hún á að fá að standa
stundinni lengur. Ég hef áður fært
rök að því, hverja ég tel vera
megin ágalla hennar, svo ekki er
ástæða til að endurtaka það hér.
En þrátt fyrir það, að ég leit svona
á, greiddi ég atkvæði með stjórn-
arskránni, af því ég treysti því,
að þessir þrír flokkar svikju ekki
gefin loforð um tafarlausa endur-
skoðun hennar. Hið sama veit ég,
að þúsundir annarra manna hafa
gert. Við, sem viljum að hið nýja
íslenzka ríki verði annað og meira
en nafnið tómt, við vildum sýna
það í verkinu með því að gera það,
sem við gátum, til þess að fá sam-
hug um stofnun ,,lýðveldi-sins“, en
við munum halda fast á því, að það
loforð verði efnt, sem gefið var um
tafarlausa endurskoðun stjórnar-
skrárinnar.“
Það er alveg rétt skoðun hjá
Jónasi Guðmundssyni, að hin
nýsamþykkta bráðabirgðastjórn
arskrá er engan veginn viðhlít-
andi til fram-búðar, enda skal
ekki um það efast að óreyndu,
að framkvæmd verði gagnger
og ítarleg endurskoðun á stjórn-
arskránni, áður en langir tímar
líða fram, enda hefir því verið
heitið alveg afdráttarlaust. Van
efndum á því loforði yrði áreið-
anlega allt annað en vel tekið
af þjóðinni.