Alþýðublaðið - 19.12.1950, Blaðsíða 5

ÞriiYjudagur 19. desember 1950
ALÞÝÐUBLAÐÍÐ
5
Guðbrandur Jónsson:
ÞAÐ HEFÐI ÉG SVARIÐ
FYRIR, að herra . Jón Arason
setti það eftir, þó ekki A'æri
nema um stundar sakir, að
verða frægur að endemum, en
það er nú orðið. Hitt má kalla
buggunaríkt, að það er áuð-
vitað ekki af endemum sjálfs.
hans, heldur af endemum léik-
ritahöfundár ög stjórnar þjóð-
leikhússins. Herra Jón sakar að
sjálfsögðu ekki af þessu, en
sá skaði kann þó af að hljótast,
að hugmyndir almennings hér
um það, hver hann var og hvað
hann afrekaði kunni að fær-
ast jllilega úr réttum skorðum.
Leikrit það, sem hér er um
að ræða komst ég í að lesa
1949. og var það þá búið að
ganga sér húðar með mjög fá-
um skrefum vfir leiksviö kon-
unglega leikhússins í Kaup-
mannahöfn. Mér varð það við
lesturinn - þegar ljóst, án þess
að nokkur maður segði mér það,
að höfundur myndi hafa hugs-
að sér, að það ætti að sýna
þetta leikrit hér á 400. ártíð
herra 3ons, og að því ætti svo
að fleytast á nafni hans. Leik-
ritið hafði fengið harða útreið
hjá dönskum leikdómurum,
og hefur það verið gefið
í skyn hér heima, að það
hafi stafað af því, að leik-
ritið sé nokkurs konr árás
á Dani fyrir framferði þeirra
við okkur á siðaskiptatímun-
um. Það er þó ekki rétt. Leik-
rit þetta er fyrst og fremst
byggt á innrás Þjóðverja í
Danmörku. Hefur höfundur lík-
lega gert það af hvoru tveggja
í senn, fyrst eðlilegri samúð
með þessu hrakfalli Dana, og
þá samúð hef ég líka, en hjá
höfundi er hún styrkt af slík-
um langdvölum í Danmörku,
að hann finnur ákafar til henn-
ar, en vér sem fjær stöndum,
■— og í öðru lagi vilja til bess
að hylja rneð því fyrir' sjónum
Dana, þá áras, sem hann hefur
þótzt þurfa að gera á framferði
þeirra hér. svo að leikritið félli
í góðan jarðveg h.já okkur. Það
hefur þarna átt að drepa tvær
flugur í einu höggi. i Svo að
maður haldi sér við flugnalík-
inguna, þá er eklti í ævi herra
Jóns nema ein fluga og á
henni bólar naumast í leikrit-
inu, en að sjá tvær flugur, þar
sem ekki er nema ein. er hættu-
legt, ekki sízt þegar onnur ílug-
an er uppi á fyrri hluta 16.
aldar, en hin er að suða á 4. tug
20. aldar, og að drepa þær i
einu er því ómögulegt. Höfund-
ur sezt með þessu á múli
tveggja stóla, en báðar flug-
urnar eru óaígreiddar. Af þessu
sýpur höfundur nú bað sevði,
að leiktíómarar bæði í Dan-
rnörku og hér sjá missmíðin.
og mega auðvitað ekki þegja
yfir þeim.
Höfundur leikritsins er
Svarfdælingur, og er það ekki
last um neinn mann. En það
eru fleiri Svarfdælingar en
hann. Meðal þeirra er minn á-
gæti vinur XCristjáiþ bjóðminja-
v,örður Eldjárn, Þykir honnm
Svarfdæla saga nógu raunaleg,
bót.t ek-ki bætist við hana kapí-
tuli um það, að Tryggvi Svein-
björnsson hafi farið flatt á því
að segja frá og lvsa h.erra Jóní
Arasyni. Um það, að svo hafi
orðið, ber öllum leikdómurum
Revkjavíkurblaðanna, Morgun.
blaðsins, Alþýðublaðsins og
Vísis saman, hvað Þjóðviljinn
hefur sagt, veit ég ekki, og mun
aldrei frétta. nema þá á skot-
spónum. Ræðst þjóðminjavörð-
ur því fram til varnar fyrir
landa sinn. Hv.að sem sögulegu
ágæti eða ágæti.sleysi leikrits-
ins Tíður, ‘en bað hefur leik-
dómurum okkar þótt heldur
klént, og, verður að því vikið
síðar, þá hefur þéim og borið
sáman um það, að risið væri
ekki ýkjahátt á leikritinu, og
sumir jafnvel talið það þunnt,
þótt ekki hafi bað verið orðað
svo. Sannleikurinn er sá, að
höfundur hefur allmikla leikni
í iðn sinni, og er leikritinu
sæmilega hróflað upp, en um
mannlýsingar og allt skáldskap
areðli, er le'kritið nokkuð
neðarlega í mvðjum hlíðum, og
þarf enginn að vænta bess,- að-
það verði nokkurntíma bundið
með leikritum Shakespeares,
eða að því muni verða tvllt í
sömu hillu eða sama skáp og
Bernard Shaw eða Strindherg.
Þet.ta vill þjóðminjavörður af-
sanna, og fer að bera fyrir landa
sinn. höfundinn, einhverja tvo
sænska menn, Gullberg og
Molander, sem vel mega vera
miklir spámenn í sínu föður-
landi, en ég hef aldrei heyrt
getið um fyrr, og eftir að þafa'
ráðgazt við ýmis alþjóðleg upp
sláttarrit, hefi ég mér til mik-
ils hugarléttis gengið úr skugga
um, að það verður ekki talið
til skorts á almennri menntun.
þótt mér hafi skotizt yfir þetta
dýrðarfólk. Hefur þjóðminja-
vörður með einhverium óskilj-
anlegum hætti. þrátt fyrir 62.
gr. stjórnarskrárinnar, komizt
í -einkabréf, sem greindum er-
lendum dánumönnum hafa far-
ið á milli. og fallast beir inni-
lega í faðma um það, hvílíkt
snilldarverk leikritið sé. Það or
af sú tíð. sem áður v-ar, að
það séu rök hér í ''andi, hvað
einhveriir erlendvr menn hafa
sagt. Menn eru hér. J.öngu hún-
ir að átta sig á því, að dóm-
greind o,kkar er engu lakari on
annarra.. og til bess að reka eitt-
hvað ofan í okfcur nú á dögum
þarf beinhörð rök. en ekki til-
vísani-r í báð, sem oinhverjir
og einhverjir útlendingar haía
sagt. því að við vitum það nú,
að það er ek-ki ei.ns og Guð
hafi sagt það, og að þeim
skjátla^t ekki síður.eða sjaldn-
ar en okkur. Líkja þessir menn
höfundi við danska leikritahöf-
undinn Kaj Mú-n-k. og-er að vísu
ekki leiðum að líkjast, ef þetta
stæðist hjá þeim. Skylf er þó
að geta þess. að það ofurmat á
Munk, sem hin hryggilegu og
órnaklegu afdrif hans skópu, er
nú farið að siatna allmjög, jafn
véi í Danmörku, og menn eru
farnir að átta .sig á því, að
hann ,sé ekki e‘ns mikill bóg-
ur, eins og haldið var um skeið.
Hvað höíundur græðir á sam-
líkingunni kann því að vera
vaíasamt.
Það hefur verið mjög að leik-
ritinu fundið, e.ð það væri sögu
lega rangt, og bað með fullum
rétti. Það sn.iðgengur í :~aun
réttri svo allar sögulegar stað-
reyndir, að þar má heita, að
ekkert standi óhaggað. Þetta
er svo áberandi, að höfuðper-
sónan, sem á að láta líf sitt fyr-
ir heilaga kaþólska trú. er eft-
ir íramkomu sinni og háttalagi,
eins og höfundur lýsir því, alls
ekki kaþólskur inaður, og reynd
ar heldur ekki lútherskur, en
virði-st helzt vera einhvers kon
ar guðfræðilegt viðrini. Að
ífinna að þessu kallar þjóðminja
vörður ..ósæmilega gaghrýni“.
og gaghrýni ,.dileíttanti skari en
íætlá' hefði' mátt föstúm leik-
dómurum“, Gsæm'degt vil ég.
:ekki kalla þetta orðbragð bjóð- j
miniavarðar. en ég vdl kalla það
léttúðugt og ofdirfsku að halda.
,að hægt sé að blekkja almenn-
ing með svona staðleysum. Mér ^
er sem ég sjái íraman í bjóð-
minjavörð, ef einhver segði
það um spennur, sem hann
hefði grafið upp úr 10. aldar
dys, að þær væru úr nær-
buxnahaldi t. d. Þórðar heitins 1
Malakoff. Þjóðminjavörður tel
ur það firru ..að leggja einhæf-
an íagnfræði legan mælikvarða
á (sögu) leikrit“. Það er rétt
aö kvarðinn á ekki að vera
einhæfur, heldur aðeins sagn-
fræðilegur. Þjóðminjavörður
segir það kunnugt ..hversu örð-
ug.t er að kalla fram mynd af
liðnum tíma svo að rétt sé“.
Það er satt, en þá eiga þeir
menn ekki að reyna það, sem
geta það ekki. Hann segir enn
fremur að „skilningur sjálfrar
pagnfræðinnar“ sé sífelldum
breytingum háður. Já, nokkuð.
það er rétt. en þegar fram í
sækir rannsóknir langsjaldn-
ast um atvikastaðreyndir eða
aldarhátt og umhverfi, heldur
um innbyrðis afstöðu atvika
með tilliti til orsaka og a-fleið-
inga. Sagnfræðin er ekki háð
persónulegu mati um stað-
revndirnar sjálfar, þótt þjóð-
minjavörður láti það á sér
heyra, heldur um gildi þeirra,
uppruna og áhrif.
Þjóðminjavörður segir að
það verði að dærna skáldverkið,
eins og hann kallar það, sem
leikrit en ekki sem sagnfræði.
Hann segir og að höfundur
megl á sína ábyrgð ...nota sögu-
Jesra atburSi- sem upþistöðu í
sjónleik“, og „verður að taka
hví, ef einhverjum fellur það
fyrir brjóst“. Það er enginn að
víta það, að sögulegir atburð-
ir séu notaðir sem uppistaða í
sjónleik. heldur hitt, að þeir
eru rangnotaðir, að þeim er
snúið þveröfúgt viðsannlei-kann
og að aldarfari og tíðaranda er
snúið svo benlínis ofan í það
sem rétt er. að þar stendur ekki
steinn yíir steini. Síðan er svo
á betta skellt nafni sögulegrar
alkunnrar persónu. Þetta rugl-
ar hugmyndir almennings, sem
vafalítið trúir höfundi eins og
nýju neti, en þjóðminjavörður
•»n)l fvrT’ hönd höfundar ekki
taka því. að mönnum falli það'
fyrir brjóst.
Þ'að kynni einhver að spj'rja.
hvort. leikritahöfundur eða ann
ar höfundur, sem velur sér
sögulegt efni, hafi þá ekkert
sv’grúm. ekkert friálsræði. Því
verður að svara. að hann hefur
sannarlega gí'furlegt frjálsræði
og má nota það út í yztu æsar,
en hann má jafnframt ekki
gleyma bví, að verkefnið setur
honum fastar skorður. Höfund-
ur má ekki hagga kunnum stað-
reyndum, hann má ekki breyta
hugarfari og skapgerð kunnra
manna, hann raá ekfci hagga
tíðaranda eða aldarfari. Hitt er
honum aftur á móti heimilt að
lá.ta, hinar kunnu persónur
standa í stórræðum sem aldrei
var staðið í — og fremja at-
hafnir, sem aldrei voru framd-
Ranka {«. í skóla
Ranka er hngfökfc og .göfuglynd, og er ekki «5 efa.
að. Ranka verður hezta vinstúlka al ra telpna, sem
kýnnast. hénni. —
Þetta er i'alleg «g viðburðarík skóiasaga.
Kostar innhundm kr. 25,00.
m
Skogúltan'ni er hinn ungi höfðingi ..Flathöfðanna“.
Þetta er saga frá ..villta vestrinu“ og segir frá við-
ureign hvítra manna við Indíána. —
Spennamli frásögn og kostar afteins kr. 9.00.
'Sí ga-n seg'r frá mönnum, sem bjargast með naum-
indum í land á eyuiey' í Kvrrahafi. En þar fer þá
ýmislegt að ske, sem þeir í fyrstu botna ekkert i. og
hrúgast þá viðburðirnir svo fljótt hver af öðrum að
lesandanum. að fáir munu geta lagt bókina frá sér,
fyrr en öll er lesin. —
Kostar Innlnmtlin kr. 15.00.
alveg einstök bók í sinni röð, að minnsta kosti
á okkar tungu, heillandi fögur, mannbætandi og
skemmtileg . . . . ‘ Þetta mun vera fyrsta hestasagan
og enn í dag sú lang víðlesnasta. —
Kostar í fallegu bandi afteins kr. 20,00.
Litli Kútur og Lsbbakútur
Þetta er bráðskemmtilegt ævintýri og munu öíl börn
með miklum áhuga fvlgjest með hinni ævintýralegu
ferð þeirra Litla Kúts og Labbakúts um veröldma. —
Kostar innbundin kr. 8,00.
um
Þetta er ljóð Davíðs frá Fagraskógi um litlu Gunnu
og lit’a Jón. Lag Páls ísólfssonar er preníað framan
við Ijóðin og margar heilsíðumyndir eftir Tryggva
Magnússon prýða bókina.
Þetta er falteg bók og skemmtileg. Kostar kr. 10.00.
Sex æfintýrabækur
Stígvélaði kötturinn. — Sagan af Pétri kanínu. —
J.obbi og baunagrasið. — Kóngssonurinn í frosk-
hamnuin. — Sagan af Pétri Pan. — Þyrnirósa. —
Þessi ævintýri eru öll prýdd fjölda teikninga og þt-
prentaðra mynda og kosta innbundin sðeins kr. 7,50.
ar, tala orð, sem ald.rei voru
töluð, og eiga við persónur,
sem aldrei voru til, en allt inn-
an þeirra skorða, sem hin sögu-
legi sannleikur setur honum.
Hann má láta persónur sínar
standa í stórræðum, sem vel
hefðu getað átt sér stað á þeim
tíma og þær hefðu verið lík-
iegar til að standa í, hann má
láta þær fremja athafnir, sem
hæfa þelm og tímanum, og
kljást við menn, sem hefðu get
að verið til þá, og tala orð,
sem hugsanlegt var að þá
hefðu getað verið töluð. En hitt
má hann ekki gera að skapa
nýtt umhverfi úndir og setja
nýja skapgerð og nýlt hug-
myndasvið í kunnar persónur
og láta þær ganga í berhögg
við sjálfar sig eins og þær voru
í raun og vera. Það má ekki
gera Stalin að Ku-Kux-Clan-
fanti og stórgróðasvindlara í
New York eða Truman Banda-
ríkjaforseta að kommúnistísk-
um ógnaraldarmanni í Buda-
pest eða fimmtu herdeildar-
manni í London. Höfundar
sögulegra skáldritq eru skýld-
ugir til þess að vera gerkunn-
ugir tímanum. sem þeir fást
við. Þetta var Kamban og þetta
er Kiljan. Kiljan er meira að
segja svo grandvar, þegar hann
notar kunna menn, en veit að
hann lýsir þeim ekki alls kost-
ar rétt, að þá gerir hann mönn-
um aðvart. Þess vegna kallar
hann Árna Magnússon Arnas
Arnæus og Jón úr Grunnavík
Jón Grindavícensis, og þá er
öllu óhætt. En hi.tt, að búa til
einhverja og einhverja fígúru
og kalla hana Jón Arason og
láta hana gera og hugsa allt,
sem herra Jón hvorki gat gert
né hugsað, það er ekki heimilt.
Og ekki er það heimilt að setja
Daða Guðmundsson, sem einn.
var jafnoki herra Jóns á ís-
landi á svið, en gera hann að
litlum gauðarkalli. Út yfir tek-
ur þó, þegar höfundur lætur
Ilelgu Sigurðardóttur, sem
herra Jón sleit lagi Við, þegar
hann varð biskup vegna þess,
að það var skilyrði fyrir því
að hann gæti haft það embætti
með hondum, vera alltaf að
flækjast fyrir honum eins og
góða lúthérska prestkonu á 20.
öldinni, og það svo rækilega að
hann og synir hans láta
„s.kriftast“ •fy-rir henni og taka
af henni ,,aflausn“ fyrir and-
látið. Þegar svo langt er kom-
j ið er allri skynsemi jafnvel í
Framhald á 11. síðu.