Alþýðublaðið - 24.12.1953, Blaðsíða 11

eldhús með hó og hóbandi.
Tveií „(þrífótar,“ þ. e. þrí-
hyrningar úr járnteini til að
halda uppi katli eða potti á
hlóðum, eru þegar til staðar
og auk þess nokkur pör af
pottkrókum; ennfremur pott-
skafa, fiskspaði og þvara.
Þarna eru feikn fyrirferða-
miklar kaffikvarnir, rang-
æskar, og listavel gert kaffi-
box, rennt úr tré. Það ilmar
úr því kaffilyktin.
Þó nokkuð margir búsmun
ir eru í safninu, svo sem
mjólkurfötur eða skjólur,
byttur, trog, skyrgrind og
skyrsáir, ostakirnur, ein með
ártalinu 1826, ostapoki úr
togi, bul lustrokkar,' smj örmót.
smjöi’öskjur, sumar með ú.t-
hana vatni og setja hana út á
bæjarvegg á kvöldin til að sjá
skornu loki eða fangamarki,
engjafötur og nestisskrína og
áuk þéss margar"stærðir og
gerðir af tréskálum/ renndum
úr tré og ágæt sýnishorn af
grautar- eða vatnsáusum.
Asklok þarf, cn ekki
fyrir himinn.
Oft var þaö til siðs áður en
hitamælar komu til sögunnar.
að táka vatnsausuna, fylla
hvort frysi' í heniii yfir nótt-
ina. Sérstáklega mátti þetta
ekki gléymast að kvöldi síð-
asta vetrardags, svo hægt
væri að sjá, hvort sumar og
vetur frysi samaft’ Það þótti
góðs viti. Nokkrir askar og út-
skorin asklok eru’ í safninu
og einn nói, þ. e. lítill askur
fyrir börn og unglinga, marg-
ir fagurlega skornir horn-
spænir. Ei-n stór og mikil
kornbyrða, rangæsk, og skaft
fellskar kornskálar eru þarna
einnig.
Melfekja og sofnhús.
Melkornið hefur^um langan
aldur verið notað sem brauð-
.korn í ,V.-Skaftafellssýslu.
Frá því á söguöld eru til
heimiidir, sem vitna um það,
að melkornið hefur verið
niytjað, m. a. að Kirkjubæjar
klaustri. Enn mun vera fólk á
lífi, sem kann skil á þeim
gömlu vinnubrögðum, sem við
meltakið voru tengd, þótt nú
sé „tininn“ ekki lengur not-
aður til manneldis. Á vegum
Skaftfellingafélagsins í Rvík
hefur undanfarin sumur verið
gerð kvikmynd um Vestur-
Skaftafellssýslu, og í því
sambandi kvikmynd um ýms
atriði atvinnuhátta héraðsins
að fornu og nýju, þar á meðal
meltekjan. í tilefei jDess voru
sett upp nauðsynleg tæki og’
sýnd öll vinnubrógð í sam-
bandi við meltakið. Tæki
þessi éru nú geymd austur í
Álftaveri,. en safnið hefur
fengið loforð um að fá þau,
ásamt sýnishoi*num ’ af afurð-
unum til varðveizlu. Það get-
úr orðið býsua fróðlegtöað sjá
þessa hluti í réttu umhverfj,
en svó ætti að geta orðið, e£
byggt yrði sérstakt hús, sofn-
hús, þ. e. þurrkhús fyrir mel-
korn, yfir þessar melvinnu-
minjar.
Úr skemmu.
Allmargt er af munum í
fórum safnsins, sem bezt hef-
ur þótt henta að geyma í
skemmu eða á skemmulofti.
Það eru t. d. reiðingar með
ýmsum gerðum af klyfberum,
bæði melreiðingar og venju-
legir torfreiðiugar, sandvirki
eða sjóvirki, sem er sérstök
gerð áf klyfberum til þess að
reiða -á fiskseilar heim frá
ströndinni, þegar komið var
úr róðri. Sandvirki þessi
munu vera sérstæð fyrir
Rangárvalla- og Vestur-
Skaftafellssýslu. Þarna eru
torfljáir, bæði einskeri og tví-
skeri, orf með íslenzkum Ijá
og hrífa með birkitindum.
Barkrókar og hæru-
sekkir.
Og þarna er páll og reka,
kekkjakrókur og taðkvísl,
vallarklára og taðkláfar, sem
hægt er að taka botninn úr
og hleypa uiður úr, torf- eða
barkrókur, til að reiða í torf
eða mó, kálfameis og kýrmeis.
ar eru þarna einnig. Þarna eru .
ennfremur hnappeldur úr ulí
oa hrosshári og lambahöft, þ>.
e. ullarhöft til að hefta með
lömb um fráfærurnar, reipi,
bæði úr hrosshári, ull ???tag'i,
kaðli og húðum, með högld-
um úr horni, tré eða beini,
hærusekkir ofnir úr hrosshári
eða ull, notaðir m. a. til að
reiða í ull í kaupstað og>,korn-'
vöru o. fl. úr kaupstaðnum.
Bítur sigðin?
Nokkrar skaftfellskar mel-
sigðir til kornskurðar eru í
safninu og hraungrýtiskvarn-
arstéinar m. a. ein kvörn úr
búi Sæmundar bónda í Ey-
vindarholti, föður Tómasar
Sæmundssonar. Rótarsax er
einnig í eigu safusins. Það var
notað til að grafa hvannaræt-
ur úr jörðu. Svo mikið var
að því gert í gamla daga, að
sérstök tæki voru til þess höíð
Rótargrefill mun bætast safn-
inu áður en langt um líður.
Hann fannst uppi á Holta-
mannaafrétti.
Fýlaklappa og Hamborg-
arlin. . .
Þarna eru ýmiss konar
veiðitæki, eins og selsskutull,
hnísuskutull og fýlaklappa, en
það er skaftfellskt tæki, til að
klappa sér leið upp kletta og
samtímis barefli til að rota
með fuglinn. Ennfremur eru
þarna svæfingarjára til þess
að drepa með stórgripi, reizl-
ur og ýmiss konar mælitæki.
Margar reizlurnar eru með
steinlóði. Á einu ’sííSu s’tend-
ur ártalið 1723, önnur er frá
1764. Alinmál úr járni er
þarna einnig. Aunars vegar er
’ mörkuð á það dönsk alin, en
hins vegar ísíenzk alin, sem
öðru nafni nefndist Hamborg-
aralin, og var í gildi hér á
landi sem mælieining fyrir
álnavöru frá 1500—1776._Járn
kvarði þessi er úr búi Finns
biskups Jnssonar í Skálholti.
Frú Guðrún Pétursdóttir á
Núpi í Fljótshlíð, sem er
niðji Finns biskups, hefur
gefið safninu hann. Þarna er
stór og mjög vel gerð kistu-
skrá frá 1761, lykillinn fylgir
skránui. Margar eru gerðirn-
ar af beizlisstöngunum og í-
stöðunum. Sum ístöðin eru
gríðarstór. Þau voru notuð,
þegar farið var í skinnkiæðum
til skips eða frá skipi. Á há-
tíðum og tyllidögum voru svo
notuð önnur minni og lögu-
legri. Hamólar og bæði lituð
og útskorin hornístöð eru í
eigu safnsins og beizlisstangir
úr horni. Þrjár gerðir eru þar
af kvensöðlum, fornlegur
bríkarsöðull allur drifinn og
koparsleginn með fótafjöl fyr.
ir báða fætur. og eltiskinni
yfir torfunui í setunni, og 2
yngri gerðir af söðlum, annar
sveifarlaus, enskur söðull.
Sveifarlausir voru kvensöðlar
oft í vatnasveitum þessara hé-
raða, þar sem of áhættusamt
vax talið að ríða söðulvega
yfir fljótin, ef þau voru vatns
mikil. Hluti af vatnastöng er
til í safninu. Á öðrum enda
stangarinnar er tvískiptur
haki, en í hinum var oftast
broddur. Stöng þessu lík lá
alltaf í ferjubátnum við
Sandhólaferju við Þjórsá áð-
ur fyrr, til þess að auðveldara
væri um björgun, ef eitthvað
fór útbyrðis. Vatnastöngin
var annars notuð til að kanna
botei á fljóti, bjarga úr fljóti
fé eða farangri. Og var hún
hinn þarfasti göngustafur,
sérstaklega að vetrarlagi.
Stangir þessar gátu verið 4—•
5 álna langar.
Frá helgum stundum.
Nokkrir kirkjugripir eru í
vörzlu safnsins, svo sem graf
skriftir úr Holtskirkju, graf-
skrift frá 1887, bæði með
teikningu og kvæði eftir
skáldið Ben. Gröndal. Hún
hékk lengi í Krpsskirkju.
Þarna eru ljóssöx u| Ásólfs-
skálakirkju, Ijóssöx pg dúkur
úr Voðmúlákirkj u,’i kerta-
stjaki (stéttin og stöfninn) úr
Steinakirkju undir Byjafjöll-
um. Á hann er. grafið: Séra
Hálfdán Gíslason anno 1776.
(Klukkan úr Skógakirkju, sem
lögð var niður 1890, er í
vörízlu skólans og ér notuð
sem skóiabjalla). Einnig er •
stór og forkunnarfögur klukka
með ártalinu 1750 nýlega
komin í vörzlu safnsins. Hún
er úr Sigluvíkurkirkju í
Vestur-Landey j um.
Smiðjuáhöld.
Líkur eru til að elzti mun-
ur safusins sé steðji einn mik-
ill og mjög fornlegur, sem
gengur undir nafninu „steðji
Þorgeirs Skorargeirs“. Það
væri rannsóknarefni, hvernig
á því stendur, að steðjinn
hefur hlotið þetta nafn. Hann
er hingað kominn frá Arnal*-
hóli í Landeyjum, en er upp-
runalega frá Holti undir Eyja-
fjöllum, en þar bjuggu þeir
feðgar, Holta-Þórir og Þor-
geir Skorargeir, og áttu þeir
einnig Skógana, sem þá hétu
Fossárskógar. Holta-Þórir var
bróðir Njáls á Bergþórshvoli.
Steðjinn ætti þá að geta ver-
ið upp undir 1000 ára gamall.
Hvort svo er verður afar erf-
itt að sanna, en steðjinn er1
mjög forneskjulegur. Safnið á
einnig tvo aðra steðja. Annar
er kominn frá Holti eins og
sá fyrst uefndi, en hinn er
fundinn í smiðjugólfi í Hamra-
görðum undir Eyjafjöllum og '
er mjög ellilegur. í safninu
eru einnig smiðjutangir og
sleggjur bæði úr járni og
steini (ein steinhnyðja er með
ártaliuu 1751). Þar eru sýnis-
horn af"mýrarmálmi og við-
arkolum, ein fornaldaröxi,
sennilega skógaröxi, skeifur af
ýmsum gerðum, hófjárn, og
nýstéyþtar, samanhangandi
beizlisstangir. Tvehns konar
herzluþrær úr smiðju, eru og
þama. Önnur er stþr sand-
Greinarhöfundur virðir fyrir sér nokkra muni úr, horni.
Munir gerðir úr horni, svo
sem spænir, púðurhorn, tó-
baksbaukra, ístöð, hagldir dg
beizlisstengur o. fl. .
steinn, holaður innan og hitt
erlénsteinn, þ. e. ílöng, herzlu
þró úr blágrýti fyrir íslenzk-
an ljá. Herzlan var fengin í
málminn með því að dýfa
honum heitum í kaldan
vökva. Þarna er einnig gam-
aldags smiðjubelgur frá
Skammadalshóli í Mýrdal,
mafgskiptur sauðskinnsbelg-
ur allur trénegldur. , ,
Skipið Pétursey.
Frægasti gripur safnsins er
vafalaust áraskipið „Péturs-
ey“, sem Jón Halldórsson
kaupmaður í Vík í Mýrdal
hefur gefið safninu. Skip þetta
var löngurn talið mesta happa.
skip. Það er áttæringur og
fylgja því farviðir flest allir,
þar á meðal bitafjöl með vísu
á. Það er upphaflega byggt
1885. Aðalsmiðir voru Jón
Ólafsson, bóndi í Pétursey og
Sæmundur Þorsteinsson
bóndi í Vatnsskarðshólum og
eigendur voru fjórir bændur
í Pétursey og séra Kjartan
Jónsson í Ytri-Skógum. Skip-
ið var traustlega byggt og
reyndist afburðagott sjóskip.
Hinn mikli sjósóknari og afla-
maður, Guðmundur Ólafsson
bóndi í Eyjarhólum, bróðir
Jóns í Pétursey, var lengst af
formaður á ,,Péturseynui“.
Fór hann á henni margar
frægar ferðir.bæði. til fiskjar
óg einnig verzlunarferðir til
Vestmánnaeyja. Allir undr-
uðust áræði hans og heppni
og mjög var dáðst að skipinu.
sem bjóða mátti meiri. brot--
sjói og slark eu nokkru öðru
opnu skipi. Aldrei vildi neitt
slys til á „Pétursey." Um
marga áratugi var það gert
út frá ósum Jökulsár á Sól-
heimasandi. Lítið mun því
hafa verið róið til fiskjar síð-*
an um 1910, en fram að síð-
ustu árum hefur það verið
notað sem uppskipunarskip í
Vík í Mýrdal. Síðast mun það
hafa farið á flot árið 1940. —
Sonur Guðmundar í Eyjar-
hólum, Eyjólfur rithöfundur
á Hvoli, hefur skráð margt
mjög merkilégt^um „Péturs-
eyua“ í bok sinni. „PabBi og
mamma“, og einnig hafa birzt
á prenti frásagnir um skxpið
eftir Eyjólf- í bókinni „Vestur-
Skaftafellssýsla og íbúar
hennar“.
í vetur er skipið í vari í
fjárrétt í Skógum, en vonandí
tekst að koma þaki yfir það á
sumri komanda. Hið- háa A\-
þingi veitti 5000 00 kr. styrk á
fjárlögum þessa árs til skýlis
yfir skipið. Og Eyjólfur á
Hvoli afhenti okkur Þórði
Tómassyni 500,00 kr. í bygg-
ingarsjóðinn, þegar við heim-
sóttum hann í sumar. Það er
JOLAHELGIN
unnið að því að safna meira
fé, svo hægt sé að koma þessu
í framkvæmd á. næsfa. ári-
Skipið er um 10 metra langt
og all viðamikið, svo þetta
þarf að vera töluvert mikið
hús. Æskilegt væri, að hægt
yrði að koma þar einnig íyrir
þeim munum öðrum, sem til
hey y sjósókn og sjáyarútvegi,
svo sem verskrmum, drykkj-
arkútum, sjóklæðum. veiðxr-
færum ýmis konar, sandvirkj-
um og ýmsu öðru, en þó
nokkuð 'márgt hefur safnifiu
borizt af muiium, sem varða
sjósókn út yfir það, sem fylg-
ir skipinu ,,Pétursey“. •
I þágu allrar þjóðarinnar.
Þótt furðumargt hafi þegar
borizt safninu, merkra og jafn
vel £iijætfa miraa, vantar enn
mikið á, að safnið sé full-
komið, þ. e. ía. s. gefi heil-
steypta mynd af atvinnuhátt-
um og þjóðlífi þeirra héraða,
sem að því standa. En það
verður að skoðast takmarkið.
Þegar svo er komið, að öll
helztu tæki og flest það til-
tækiíegt, sem vitnað getur
u'm þjóðlega ménningu hér-
aðanna, andlega og efnalega,
er til staðar rnnan vébanda
safnsins, þá er áfanganum
náð, þá er myndin heilsteypt
og þá fyrst er safnið líkíegt
til að kon>a að fullum notum.
Það fer vel á því að stað-
setja byggðasöfn þessara
héraða að' Skógum. Það mun
sýna sig að lifandi samfélag
við þau þjóðlegu menuingar-
verðmæti, sem hér um ræðir,
er líklegt' til að hafa holl á-
hrif á hug og vitund unga
fólksins, jafnvel um laii^a
framtíð. - .
Á rúmum tveimur mánuð-
um- í sumar-skqjiiðú rösklega
1000 manns safnið í Skógum.
Undantekningarlaust lét fólk
í Ijós lifa’ndi . áhuga á þessu
málefni og allma’/>t muna
hefur borizt vegna þessara
persónulega kynna. I\ið var
athyglisvert, hve almennt
fólk harmaði það, hve seint
hefði verið hafizt handa um
söfnun þessara sýnilegu leifa
liðins tíma og oftar e-n einu
sinni vakti fóik máls á bví, að
nauðsynlegt væri, að fram
færi allsherjar söfnuii þeirra
muna, sem enn eru við lýði og
þá ekki sízt söfnun gamalla
atvinnutækja. Og var á það
be-nt, að margt slíkra muna
liggur beinlínis undir skemmd
um út um byggðir og ból og
er algerlega úr sögunni að
fáum árum liðnum. Þetta er
staðreynd, ef bjarga á þessum
hlutum verður það að gerast
nú.
u