Morgunblaðið - 01.12.1943, Blaðsíða 10

10
(
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 1. des, 1943.
SJÁLFSTÆÐI
ÍSLANDS
1. desember-tímabilið.
FYRSTI DESEMBER verður
frægíxr í sögu íslands meðan
íslendingar verða sjerstök þjóð
og vérnda sögu sína og menn-
ingu. Og varla getur hjá því
farið, að tímabilið frá 1. des.
1918 og til þess tíma er lýð-
veldið íslenska verður endur-
reist að fullu, verði kennt við
þennan dag.
Þetta tímabil hefir sín glöggu
ummerki og sjerkennilega svip.
Tímamótin, er það hefst og end-
ar, eru skýr og ákveðin. Og
sjerkenni þess eru einnig ljós
og verða þó ljósari er frá líður,
eins og jafnan er um söguleg
fyrirbrigði. Aldrei verður saga
íslands skrifuð svo, að ekki
verði kaflaskifti, er marka 1.
desember-tímabilið frá tíman-
um á undan og eftir.
Sjerkenni þessa tíma eru ekki
eingöngu pólitísk, og þó eru
póltísku sjerkennin ærið nóg
til þess að greina þetta tímabil
frá öðrum.
Það voru ekki nein smáræðis
viðbrigði þegar fullveldi okk-
ar var viðurkent og ísland gekk
inn í röð algerlega sjálfstæðra
rikja, þó að um stundarsakir
yrði með samningi að fela ann-
ari þjóð meðferð nokkurra
mála, sum lengur og önnur
skemur.
Sá samningur var í raun og
veru ekkert annað en fróun eða
sárabætur handa hinni þjóð-
inni, sem vanist hafði því, að
líta á Island sem nýlendu, nokk
urskonar deyfandi lyf til þess
að fleyta henni yfir hinar sár-
ustu blóðnætur. Að nokkru
leyti mætti líkja sambands-
lagasáttmálanum 1918 við und-
anþágumar, sem heiðnum mönn
um voru gefnar hjer á landi
árið 1000. Þeim var fróun að
því, að mega blóta á laun, og
þeir þóttust nokkru hafa áork-
að, að leyfður var útburður
bama og hrossakjötsát. Það er
alltaf dálítil fróun í því, að geta
sagt, að maður hafi einhvern
hlut borið af hverjum hólmi, og
ætti oftar og betur að gæta þess
í viðskiftum milli vina, sem í
deilum eiga.
Hitt er jafnvíst, að þróunin
hefir orðið lik í báðum dæmun-
um. „Heiðnin“ var af tekin við
fyrsta tækifæri. Og íslendingar
hafa ekki heldur beðið með að
taka af, jafnóðum og unt var,
þá „heiðni“, sem haldið var í
sambandslagasáttmálanum. —
Þeir tóku æðsta dómsvaldið í
sínar hendur samkvæmt 10. gr.
samningsins og gæslu landhelg-
inar samkvmt 8. gr. hans. Þeir
sendu menn úr landi til þess
að annast samninga fyrir lands
ins hönd, samkvæmt 7. gr., og
fóru eins langt og þeir komust
í því, að hafa sendifulltrúa, þar
sem hagsmuna var að gæta.
'Og um þau atriði, sem samn
ingsbundin voru til 25 ára lýstu
þeir því yfir og mintu á það aft
ur, að þeir væru ráðnir í því
og einhuga, að taka þau einnig
að fullu og öllu í sínar hendur
þegar í stað, er samningstíminn
væri á enda.
Hvað sem annars verður um
okkur íslendinga sagt í þessum
efnum, þá verður ekki sagt jneð
sanni, að við höfum farið dult
með vilja, okkar og fyrirætlan-
Eftirdr. M agnús Jónsson, prófessor
ir í þessum málum. — Hvorki
Dönum nje öðrum þarf að koma
það á óvart, þó að við viljum
fá fullan og allan rjett okkar
þegar eftir árslok 1943.
Breytt stjórnmála-
viðhorf.
NÆRRI má geta, að hjer
verður ekki unt að lýsa sjer-
kennum þessa merkilega 25 ára
tímabils nema að mjög litlu
leyti.
En eitt má þó minnast á, og
liggur ljóst fyrir, og það er sú
gerbreyting, sem verður á gangi
stjórnmálanna innanlands.
Fram til 1918 skiftust menn
hjer á landi í flokka, eftir við-
horfi þeirra í stjórnmálabarátt-
unni við Dani. í þær deilur fór
megin áhugi og þróttur mestu
leiðtoga þjóðarinnar á stjórn-
málasviðinu. í þetta þref fór
tími manna, og áhugi þeirra
dróst í þessa óeðlilegu átt,
svo að innanlandsmálin sátu á
hakanum, og allar stefnur í
þeim málum voru loðnar og ó-
ljósar.
Þessu má — þótt annars sje
ólíku saman að jafna — líkja
við ófriðarástand, þegar þjóðir
eyða tíma sínum, fjármunum
og kröftum í það að heyja ófrið
við aðrar þjóðir. Allt verður að
sitja á hakanum fyrir þessu
eina, að verja sig og sækja á,
og heilbrigð þróun ínnanlands,
atvinnuvegir og framleiðsla
verður mjög út undan. Það er
ómögulegt að neita því, að hug-
ur margra bestu manna fór —
og varð að fara — í þetta, að ir og frjáls viðskifti við þær á
berjast fyrir sjálfstæðisviður- mörgum sviðum hafa kent
kenningunni, því að frjálsborin okkur hvorttveggja, að meta
þjóð, sem hefir vaknað til með- okkur ekki of lágt og ekki of
vitundar um rjett sinn, getur hátt. Það er miklu betra en það,
ekki unað öðru en fá hann við- sem áður vildi meira við
urkendan. En þegar áhuginn brenna, að við værum montnir
stefnir að einu marki, er hann og miklir á lofti heima fyrir en
ekki jafnvakandi um annað. feimnir og ístöðulausir út á
Það er fyrst eftir 1. desem- við.
ber 1918 að flokkaskiftingin Á þessu tímabili höfum við
um innanlandsmálin getur far- lært það betur en áður, að við
Þróun og sjálfs-
traust.
EN SJERKENNI þessa 1.
desember tímabils eru fleiri en
breytingin, sem varð á stjórn-
málaháttum í landinu.
Timabilið er mótað af geysi-
lega hraðri þróun á öllum svið-
um þjóðlífsins, fjölgun og vexti
atvinnuvega, fjelagsmálalög-
gjöf, breyttum lífskjörum al-
mennings, samböndum út um
heim, andlegum og efnalegum.
Við höfum átt við nóg að
stríða í fjármálum og öðru, og
hin hraða þróun hefir reynt
svo á, að brakað hefir og brak-
ar enn í hverri rá og röng. —
Mikið hefir verið siglt og ef til
vill full-ógætilega. En áreynsl-
an hefir stælt, og ef borið væri
saman það, sem Islendingar
kunnu og gátu 1918 og 1943, þá
myndi sá samanburður koma
flestum á óvart.
En eitthvert mesta sjer-
kenni þessa tímabils og besta,
er það, hve sjálfsmat og sjálfs-
virðing þjóðarinnar hefir færst
til rjettara horfs. Hin lamandi
vanmáttarkend hefir minkað
stórum. Þetta er bein afleið-
ing fullveldisviðurkenningar-
innar og annars, er af henni
leiddi. Það stælir og stækkar
manninn að geta fengist við við
fangsefni og sigrast á þeim.
Og hann lærir líka á því að
bíða ósigra, og varast hætt-
urnar. Kynni okkar af öðrum
þjóðum í frjálsum viðskiftum
hafa sýnt okkur, að við getum
vel talað við þær eins og maður
við mann. Kynni við aðrar þjóð
ið að myndast, enda fer hún
þá að verða til. Má margt að
þeirri þróun finna, enda er hún
ekki svo löng orðin, að von
sje til þess að hún sje komin
yfir bernskuskeiðið. Innanlands
hagsmunirnir, sem settir höfðu
verið út í horn, hafa nú sótt
fram á mitt gólf og sú viður-
eign, er þar hefir hafist, stefnir
of mjög til baráttu milli stjetta,
svo að til hættu horfir. — En
það væri sú aumasta ályktun,
sem af þessu væri unt að draga,
að við ættum að fara að horfa
um öxl og harma sjálfstæði
okkar. Þetta er stundar fyrir-
brigði hjer sem annarsstaðar,
og lagast með aukinni reynslu
og æfingu.
Hitt er hættulegra að menn
sýnast hafa gleymt því helst
um of, að ekki var að fullu
gengið frá öllum málum okkar
við Dani 1918. Baráttan um
innanlandsmálin, sem áður
hafði setið í skugga sambands-
málsins, varð nú ,svo fyrirferð-
arroikil, að hún, fór að akyggja
4 sjálfg,tæðismá,l^. B(,;hIiíífe „
erum fámenn þjóð en jafngóð
og aðrar þjóðir. Hvorttveggja
er jafnnauðsynlegt að vita —
án hroka og án vanmáttarkend-
ar.
Þessi 25 ára skóli ætti að vera
okkur hinn besti undirbúning-
ur er við nú eigum að ganga
undir hið mikla próf.
1. desember 1918.
ÞETTA merkilega 25 ára
tímabil í sjálfstæðissögu ís-
lands mótast með einkennileg-
um hætti af tveim heimsstyrj-
öldum. Það er varla efamál, að
væntanleg ófriðarlok 1918 og
skipun mála í álfunni í sam-
bandi við þau, urðu til þess, að
Danir tóku upp samningana
við íslendinga þá um vorið.
Fullveldiskenningin 1918
var ávöxtur fyrri heimstyrjald-
arinnar.
Þessa viðburði má nú rifja
upp með örfáum orðum. Samn-
ingamenn Dana komu hingað
til Reykjavíkur í Ipk jánímán-
aðar. Sat sambandslagaiiefnddn
fundum 1.—19. júlí, .en, Al-
þingi, sem þá hafði lokið störf-
um var látið bíða.
Þegar samningum var lokið,
og sýnt var, að þeir væru þorra
þingmanna að skapi, var Al-
þingi slitið. En það kom saman
aftur um haustið, og samþykkti
sambandslögin 9. sept 1918,
með 37 atkv. gegn 2. Þjóðarat-
kvæðagreiðsla fór fram 19.
október. Þátttaka var lítil, því
að menn voru mjög á einu máli.
Greiddu 12411 atkvæði með
lögunum eða yfir 90% en 999
á móti.
Og þess ber vel að gæta, að
báðir þeir þingmenn, er at-
kvæði greiddu á móti og vafa-
laust svo að segja allir þessir
999 kjósendur er á móti voru,
gerðu það af því, að þeim þótti
ekki nóg fengið með sambands-
lögunum. *
Þing Dana samþykkti svo
lögin 22. og 29. nóv., með 100
atkv. gegn 20 í Ríkisþinginu og
með 42 : 15 í Landsþinginu.
Og svo rann upp hinn 1. des-
ernber 1918, þegar sambands-
mála sáttmálinn gekk í gildi,
og ísland gekk inn í röð viður-
kendra fullvalda ríljja.
Dagurinn varð þó nokkuð
með öðrum blæ, en búast mátti
við, því að feikna viðburðir
höfðu skeð í mánuðinum næsta
fyrir, og mun enginn, sem þann
nóvembermánuð lifði hjer,
gleyma þeim. En það var
spánska pestin, sem lagði bæj-
arbúa að velli um stund, og
marga þeirra alveg. Var pest
þessi að vísu um garð gengin að
nafni til fyrir mánaðarmótin,
en höfuðstaðarbúar voru lam-
aðir mjög eftir hana, bæði and-
lega og líkamlega, og auk þess
hafði veikin komið í veg fyrir
undirbúning allan.
Jeg man vel eftir þessum
degi, og var einn í þeim fjöl-
menna hóp, er safnaðist um-
hverfis Stjórnarráðsblettirm.
Ákveðið hafði verið að láta
Ifram fara hátílega athöfn í
tilefni af þessum merkilega við
burði. Hófst hún kl. 11.30. Voru
helstu menn landsins og full-
trúar erlendra ríkja saman
safnaðir fyrir framan Stjórnar
ráðshúsið, en nýstárlegast þótti
að - sjá röð sjóliða af Islands
Falk, er stóðu þar vopnum bún
ir. Og nú voru þeir ekki koihn-
ir eins og hermenn Hvítfelds
eða Trampes til þess að ógna,
heldur til þess að heiðra fána
vorn og fullveldi.
Tíðarfar hafði verið heldur
rosalegt, ef jeg man rjett, enda
fanst vesalingum þeim er úr
rekkju skreiddust, hver gustur
kaldur og nístandi. En þennan
dag gerði betra veður. Og sam-
an söfnuðust menn, þó að flest-
ir sýndust heldur fjörlitlir og
lamaðir.
Lúðrasveit ljek Eldgamla ísa
fold, en eftir það stje Sigurður
Eggerz f jármálaráðherra í ræðu
stól, í fjarveru forsætisráðherra
Jóns Magnússonar. Flutti hann
stutta en snjalla ræðu.
Lauk, hann máli j sínu mpð
því,. að nú yrði ríkisfáni. íslands
í fyrsta sjnni dr<yginn að þún
á Stjórnarráðshúsinu.
Þetta var einhver hátíðleg-
asta stund, sem jeg hefi lifað,
og var nú eins og öllu væri
burt sópað úr huganum nema
þessu eina. Fyrstu tónar þjóð-
söngsins hljómuðu og hljóður
mannfjöldinn stóð berhöfðað-
ur. Tjúgufáninn íslenski seig
hægt upp eftir stönginni. Hvell
skipun heyrðist og sjóliðarnir
heilsuðu fánanum að hei'manna
sið, en fallbyssuskotin, 21 að
tölu, kváðu við frá varðskipinu.
Á sama tíma komu íslenskir
fánar á fjölda stanga í bænum.
Engum fagnaðarópum var
lostið upp er fáninn staðnæmd-
ist við húninn, en tár blikuðu
þá í mörgu auga.
Fánastengurnar tvær, þar
sem blakt höfðu hlið við hlið
íslenski staðarfáninn og danski
fáninn, stóðu nú auðar, eins og
tákn liðna tímans.
Síðasti „1. desember“.
Og nú höldum við vonandi
í síðasta sinn „1. desember“.
Allt, sem fram hefir farið,
hefir sýnt okkur og sannað, að
því meira, sem við höfum not-
ið eðlilegs rjettar okkar, því
betur hefir okkur vegnað, and-
lega og líkamlega.
Tákn mikil og stórmerki urðu
um það bil, er vjer fengum hina
miklu rjettarbót 1918. Ógurleg-
ur jarðeldur brann í Kötlugjá
um haustið. Mannskæð drep-
sótt fór í kjölfarið. Og enn kom
þriðja hremmingin upp úr ára-
mótunum, frostaveturinn mikli,
er sjó lagði víða svo, að ekki
sá út yfir.
Öll þessi mikla óáran var
nokkurskonar áhrifamikill inn
gangslestur um nauðsyn sjálf-
stæðisins og raunhæfan kraft
þess í lífsbaráttu þjóðarinnar.
Fyr á tímum, meðan áþján
hvíldi á þjóðinni, hefði slík ó-
áran fellt tugi þúsunda manns.
Nú fór hún yfir án þess að var
anleg spor sæjust eftir þótt
margur ætti um sárt að binda.
Allt gott má segja um kurt-
eisi og sambúðarvenjur, en þeir
mannkostir einir duga ekki
þjóð, sem býr í slíku landi sem
Island er. Hjer verður að búa
þjóð, sem hefir óbundnar hend-
ur og óbundinn hug, frjáls þjóð,
vígreif gegn náttúruöflunum
og ekki uppnæm fyrir hverjum
voveiflegum hlut.
Hvernig bregðast íslendingar
nú við?
Ólíkt sterkari eru þeir nú en
1918, þegar litið er á allan ytri
hag. Og enn hafa þeir lært í 25
ára skóla, að sjálfs er höndin
hollust.
Viðburðina 1918 bar óvænt
að garði. Við gripum þá, og
hvorki Kötlugos nje drepsótt,
heimsstríð eða annað kom á
okkur hiki.
Aftur ber viðburðina óvænt
að garði. Sambandslögin sjálf
skýrðu frá því, hvernig við ætt-
um að öðlast fullt sjálfstæði.
Um það eru skýr og ótvíræð á-
kvæði í 18. grein. — En hvað
duga paragraffarnir, þegar
stórviðri mannlífsins fara yfir
lönd og þjóðir.
Eins og fyrri heimsstyrjöld-
in færði, okkur óvæntan feng,
éins kom síðari heimss,t(y(rj.öldin
Frarnþ. ,á U. sííju.