Morgunblaðið - 18.10.1947, Blaðsíða 9

Morgunblaðið - 18.10.1947, Blaðsíða 9
Laugardagur 18. ott. 1947 MORGVISBLAÐIÐ 9 MANNKYN SEM RÆÐUR YFIR ÓTAK- MARKAÐRI ORKU ER í HÆTTU STATT HÆTTAN er sú, aS .vjelarn- ar taki ráðin af möimunum", sagði Þorbjörn Sigurgeirssson eðlisfræðingur er jeg hitti hann að máli í gær. Þorbjörn er fyrir nokkru kominn heim vestan úr Bandaríkjunum, en þar hefir hann verið tvö und- anfarin ár. Hann kom hingað heim nokkru áður en stríðinu lauk, slapp frá Höfn yfir Eyr arsund til Svíþjóðar, eftir að Þjóðverjar höfðu lokað rann- sóknarstofum Nielsar Bohr. En þar vann Þorbjörn um skeið á stríðsárunum, og ávann sjer mikið álit, meðal lærðra eðíis fræðinga, fyrir lærdóm sinn, áhuga og elju. Heilsað upp á „vírusa“. Hvert var erindi yðar vestur, sp} r jeg Þorbjörn? Það kom til orða, að jeg ynni við rannsóknarstöðina á Keldum. Svo jeg ætlaði að kynna mjer ýmislegt varðandi huldusýkla „vírusa“. Því talið er líklegt, ef ekki víst, að mæði veikii) sem hjer gerir usla, stafi frá vírusum. En nú er annar maður kominn vestur í Amer- íku, til þess að kynna sjer slík ar rannsóknir, og tilraunir, Halldór Grímsson efnafræðing ur. Hann mun vinna á Keldum er hann kemur heim. Jeg notaði nú tækifærið til þess að spyrja Þorbjörn fj jetta af „vírusunum" og skrýði hann svo frá: Vírusarnir eru sýklar sem greina þá í venjulegum smá- vaxnir, að ekki er hægt að greina þá í venjulegjum smá- sjám. En ýmsir þeirra valda sjúkdómum, og er því mikils- vert að ná til þeirra, og fá að vita hvernig eigi að vinna bug á þeim. Hægt er að eygja þá í svo- nefndum „elektró smásjám". En þar eru elektrónur notaðar í staðinn fyrir ljósgeisla. Til þess að einangra þá eru notaðar svonefndar „idtraskil- vindur, hraðskilvindur má má- ske nefna þau verkfæri. Er vökvi með vírusunum settur í skilvindur þessar, og vírusarn- ir skildir frá vökvanum. Hvernig er hægt að skilja þá úr vökvanum, svo smágerðir sem þeir eru? Þeir eru þyngri en vatnið, og falla til botns í krafsviði skil- vindunnar. Bólusett við inflúensu. Virusunum er skift í 3 flokka eftir því hvar þeir lifa, á dýr- um, plöntum eða á bakteríum. Samlíf þeirra við bakteríurnar er mjög einkennilegt. Ef sett- ur er vírus á bakteríu, þá spi ing ur hún eftir um það bil 20 mmútur. En útúr þeirri spreng íngu koma um huhdrað virus- ar. Setji maður vírusana í til- raunaglas, með bakteríum, þá eru allar bakteríurnar dauðar eftir stuttan tíma. — Er þá ekki hægt að nota vírusana í baráttunni gegn baktej'íu sjúkdómum? — Það hefur að sjálfsögðu verið j eynt. En mönnum hefir enn orðið lítið ágengt i því ehii. Þorbjörn Sigurgeirsson lýsir framþróun eölisfræðinnar If heimsmynd. fitt yia IstORRUtn Ei'fiðast er að eiga við dýra- virusana. M.a. vegna þess að vandasamt er að greina þá frá öðrum smáögnum í dýralikam anum, því þar er svo mikið af ögnum af svipaðri stærð. Þó hefir tekist að einangra influensuvírusinn. Ef vökvi úr líkama manns eða dýrs sem sýkt er af influensu er bland- aður blóði þá setjast „vírus“- agnirnar utaná rauða blóðkorn in. Má þannig skilja þá frá öði'um protein ögnum vökvans. Síðan er ,,vírusinn“ losaður frá blóðkornunum. Þá er farið þannig með hann, að hann vei'ður hættulaus mönnum og er svo hægt að nota bann sem bóluefni gegn inflifCnsu. Á þennan hátt er nú bólu- efni gegn influensu fi'amleitt í stórum stíl. Er vírusinn sem bóluefriið er unnið úr aðallega ræktaður í hænueggjum. Á styrjaldarárunum var tals vert gert að því, að bólusetja hermenn gegn influensu. í heimi atómkjarnanna. — Hvenær hættuð þjer við virusana? Um áramótin 1945—46. Þá fór jeg út í aðra sálma. Það er svo margt sem er að gerast í eðlisfræðinni á þessum árum. Greip jeg því tækifærið, er jeg var kominn vestur, að fylgjast þar sem best með öllum nýjung um. Helstu og merkustu nýjung arnar i eðlisfræðinni eru í sam bandi við rannsóknir á atóm- kjörnunum. — Manni verður oft á að spyrja jkkur vísindamennina, að hvaða gagni rannsóknir ykkar og væntanlegar nýjung ar geti komið. — Þeir menn, sem vinna að atómkjarnarannsóknum, geta ekkert um það sagt, að hvaða gagni niðurstöður þeirra kunna að koma. Menn vinna að því af kappi, og leggja sig alla fram, til þess að skilja það sem best, er gerist í hinum litla heimi kjarnanna. Síðar er svo hægt að sjá, hvað bægt er að gera við niðurstöðurnar. Hver atómkjarni er bygður upp af tvennskonar smærri ein- ingum, sem kallaðar eru prótón ur og neutrónur. Sú orka, sem I hingaðtil hefir verið unnin úr 'kjörnunum, hefir fengist með því einu, að þessar agnir innan kjarnanna hafa fengist til að 1 breyta um innbyrðis afstöðu sína. I f»egar efnið gerbreytist í orku. I En ástæða er til að ætla, að Þorbjörn Sigurgeirsson. hægt muni verða, að vinna orku úr efninu í miklu stærri stíl, en bingaðtil hefir verið hægt. Og það er þegar hægt verður, að láta þessar frumeindir kjarn anna breytast alveg í orku. Við það myndi koma fram þúsund sinnum meiri orka, en áður hef- ir verið unnið úr nokkrum atóm kjarna. Og takist þetta, þá ætti að vera hægt að vinna orku úr hvaða efni sem er. — Þá er það alveg úr sögunni skilst mjer, að orkumagn heims ins sje æ hið sama einsog menn áður hjeldu fram. — Sú heimsmynd er úrelt, síðan Einstein komst að þeim sannindum að það væri teoret- iskur möguleiki, að breyta efni í orku. Það hefir nú verið sýnt að vissum tegundum efnis, nefni- lega elektrónum. má breyta í orku. Orkumagnið í heiminum er því ekki óbreytanlegt nema efnið sje reiknað með sem ein tegund orkunnar. Eitt gramm og 3800 tonn af kolum. í gamla daga, getur maður sagt, svo sem fyrir 50 árum, var það skoðun eðlisfræðinga, að orkan í heiminum væri altaf sú sama, en hún breyttist í mis- munanai myndir. Einsog t. d. þegar orkan frá sólinni fær vatn ið til að gufa upp og ílytur bað upp í háloftin og síðan rignir vatnið niður á land, sem er tals- vert yfir sjó . Við það breytist sólarorkan í stöðuorku, sem vatnið svo losar sig við, er það rennur niður fjallshlíðina. En þeirri orku er breytt í rafmagn, þegar fallvötn eru virkjuð. Nú er það sannað að orkan er ekki ,,konstant“ nema að menn reikni efnið sem eina teg und orkunnar. Orka er í öllum hlutum. Ef eitt gramm af hvaða efni sem er breyttisí algerlega í orku, myndi orkan úr gramm- inu vera eins mikiJ og sú orka, sem leysist þegar brent er 3600 tonnum af kolum. — Svo þá yrði ekkert úr atömsprengjunni, í samanburði við þetta reginafl. — Nei, jeg held nú ekki. Þá yrði atomsprengjan einskonar steinaldarvopn samailborið við þessi ósköp. En sem betur fer, eiga vísindin langt. í land, til þess að koma þessu í kring. Alt sem gert er í þessum efnum er enn unnið fyrir opnum tjöldum. Þvi svo löng er leiðin talin að fullum árangri. Rlannkynið á glöíunarbraut.* Ef til vill væri óskandi að maðurinn kæmist aldrei svona langt í kunnáttu. Jeg er eigin- lega helst á þeirri skoðun að maðurinn sje að verða of vold- ugur, sje að fá ægiafl í hendur, sem hann er ekki fær um að stjórna. — En tækist mannkyninu að beisla slíka kjarnorku? Ja, þá myndi alt mannlíf gerbreytast. Við fengjum yfir ótakmarkaðri orku að ráða. Enginn þyrfti neitt að gera, nema að stjórna vjelum. Hættan sem þessu fylgdi ligg- ur i því, að vjelarnar tækju ráðin úr höndum fólksins. Það afl sem hver einstaklingur gæti stjórnað gæti hann notað til ósakplegs tjóns fyrir sig og aðra, ef bann beitti því afli óráð- vendnislega. Eina vonin yrði, að menn lærðu að beita nátt- úruöflum þeim sem þeir fengju i þjónustu sína, á skynsamleg- an hátt, áður en það yrði um seinan, áður en alt væri komið i rúst og mannkynið með. Ekki svo að skilja. Menn hafa þegar handsamað kjarnorku, I sem hægt er að nota til ægilegs tjóns og ófarnaðar fyrir mann- | kynið. ef til hennar yrði gripið í styrjöld. Þvi ekkert er því til í fvrirstöðu. að gerðar verði mik- 1 ið stæiri og öflugri kjarnorku | sPrengjur, en hingaðtil hafa ver ið gerðar. — Vi3 hvað unnuð þjer fyrir ”°stan eftir að þjer hættuð við vírus-yannsóknirnar. Gáía geimgeislanna. Jeg var lengst af við Prince- ton háskólann, vann þar sem gestur sem kallað er. Þar hafði jeg hin bestu vinnuskilyrði, alt sem jeg gat kosið af rannsókna- tækjum og öðru. Þar kynnti jeg mjer eftir föngum helstu nýjungar í eðlisfræði, en þar eru altaf að gerast merkilegir Mutir. Oa hafði tækifæri til að vinna sjálfstætt að rannsókn- um. eftir því sem mjer best lík- aði. Maður verður að leitast við af fremsta megni, að læra af náttúrunni. Jeg vanr. m.a. að athugunum á hinum svonefndu geimgeislum. Rannsóknirnar á þeim er einn þátturinn í atómkjarnavísindun- um. Því í geimgeislunum, sem koma einhversstaðar utan úr geimnum eru agnir, sem að miklu leyti eru sömu tegundar, og agnir eða eindir atómkjarn- anna. Eitt er merkilegt við geisla þessa, að hverri eind sem með þeim kemur, fylgir raeiti orka, en annarsstðar þekkist, og meiri o rka en tekist hefir að gefa svipuðum ögnum af manna völdum. En af því geimgeislarn- ir hafa svo mikla orku fram- kalla þeir meiri breytingar á atómkjörnum, en annarsstaöar þekkist. Orka sú, sem kemur til jarðarinnar með geimgeislunum, er þó ekki mikil að vöxtum, ekki talin meiri, en sú orka, er berst jörðinni með Ijósinu frá stjörn- unum. Sumar af rannsóknum þeim, sem gerðar eru á geim- geislunum er hægt að fram- kvæma með tillölulega einföld- um tækjum. Kennsla og rannsóknir. Hafið þier getað aflað yður rannsóknatækja til þess? Já, nokkur tæki tókst mjer að fá, sumpart fyrir góðvild manna og sumpart af því, jeg gat sætt tækifæriskaupum. — Rannsóknartæki þessi eru' nú komin, og verða sett upp í til- raunastofu, sem jeg hefi fengið í Háskólakjalaranum. Jeg tek að mjer að kenna verkfræðingaefnum í Háskólan- um eðlisfræði og nota þessa stofu í sambandi við kennsluna. En auk þess kenni jeg dálítið í Menntaskólanum. Svo vonast jeg eftir að geta hagað daglegum störfum mínum þannig að jeg hafi nokkuð ríflegan tíma til rannsókna minna. — Hver eru þau verkefni sem þjer hafið helst hug á? — Fyrst ætla jeg að athuga geislamagn frá ýmsum bergteg- undum og sjá hvort bergið á hverasvæðunum inniheldur meira af geislamögnuðum efn- um en berg annarsstaðar. Kyndingin í jörSinni. Líklegt er, að það sjeu geisla- mögnuð efni niðri í jörðinni, sem orsaka jarðhitann. Að ork- an, sem kemur fram, þegar kjarnar lunna geislamögnuðu efna breytast, breytist í hita, en sá hiti leiti til yfirborðsins. — Jeg hef altaf haldið að jarð- hitinn væri alveg stöðugur og væri leifar frá því að öll jörðin var glóandi. Ef ekkert gerist í iðrum jarð- ar, sem hjeldi jarðhitanum við, segir þá Þorbjörn, þá væri jörð- in orðin köld fyrir löngu. Svo mikið hitamagn streymir út í gegnum bergið. Það er margt í sambandi /ið hverina og eldfjöllin, sem gam- an væri að hafa tækifæri ti! að athuga gaumgæfilega. T.d. efa- málið um það, hvort vatnið, sem kemur upp á jarðhitasvæðunum, er svokalað „nýtt vatn“ eða það er regnvatn, sem hefur hitnað í jörðinni og komið upp að nýju. Eða hvort að jafnaði er um sam Framh. á bls. 11.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.