Morgunblaðið - 28.01.1949, Blaðsíða 11

Föstudagur 28. janúar 1949.
MORGUNBLAÐIÐ
11
I HEIMSÓKN HJÁ LISTMÁLARA
Eftir Kristján Ólafsson,
ÞAÐ VAR 10. des. síðastliðinn,1
að jeg fór ásamt Jóni Þarsteins
syni íþróttakennara að heim-
sækja Jóhannes Kjarval listmál
ara.
Kjarval býr í stórhýsi í
Reykjavík á efstu hæð, og þeg
ar við höfðum gengið upp 72.
tröppur, birtist ríki listamanns
ins í allri sinni dýrð, er það þak
herbergi með tveim litlum
gluggum á að giska 24 fc-rm. að
stærð, og vegna þess að það er
undir súð er það ekki að öllu
leyti manngengt fyrir aðra en
þá sem eru dvergar að vexti.
Þetta herbergi er allt í senn:
vinnustofa, dagstofa, borðstofa,
svefnherbergi, eldhús, búr, efnis
geymsla og myndasafn. Og jeg
get ekki neitað því, að mjer
fannst þegar jeg var þarna kom
inn, að herbergið væri betur til
þess fallið að vera þurkhjallur
fyrir einhverja hefðarfrú höfuð
borgarinnar en til þess að leysa
af hendi það hlutverk, sem hjer
*er að framan ritað, en að því
mun jeg koma seinna.
Aðrir gestir hjá Kjarval þetta
kvöld voru Gunnar Gunnarsson
skáld með frú sinni og Kristján
Jónsson kaupmaður í Eeykja-
vík.
Jeg sagði þá við Kjarval:
„Það verður ekki annað sagt en
þú lifir allhátt hjer í höfuðborg
Kjarval átti þó eftir að gera
betur, því að þegar hann afhjúp
aði vormynd af Skagaströnd,
þá stóðu allir orðlausir og
gláptu. Jafnvel skáldjöfurinn
stóð alveg orðlaus af aðdáun,
hann gjörði bara ýmist að
hækka eða lækka á sjer gler-
augun, en sagði þó að lokum:
,,Jeg veit ekki við hvað mað-
ur á að líkja þessari mynd, þvi
gjörir þú ekki margar svona
myndir, Kjarval? Þetta er náð-
argjöf,“ sagði hann með áherslu
„sem ekki gleymist," og frúin
bætti við: „Þessari mynd gleym
ir maður aldrei," og hún hafði
áreiðanlega rjett að mæla. Það
er alltaf hollt og hressandi að
finna menn verða gagntekna aí
fögnuði yfir fegurð og snilld,
hvort sem hún birtist í litum,
línum eða ljóði. En hvað var
það þá, sem gaf þessari mynd
yfirburði yfir flestar aðrar
myndir Kjarvals? Ekki var
þarna að sjá neina sjerstaka
náttúrufegurð í venjulegum
skilningi, ekki voru þarna nein
víðfeðm gróðurlönd, engar ang-
urbliðar grasbrekkur eða berja-
lautir, engir hrynjandi fossar
eða tígulegir tindar. Þarna get
ur einungis að líta veðurbarða,
gróðurlitla útskagaströnd, þar
sem heimskautavindarnir hafa
gnauðað árum og öldum sam-
an, þar sem háfgolan þrýstir
inni í orðsins rjettustu merk-
ingu“. „Já, finnst þjer ekki?“
sagði hann.
Þarna veitti Kjarval góðgerð
ir af mikilli rausn og voru þær
framreiddar af gestgjafa og gesc
um, enda var borðhaldið frjáls
legt eins og best verður á kosið
og fyllilega í samræmi við um-
hverfið. Það leyndi sjer vissu-
lega ekki, að þarna átti mynd-
listarmaður heima. Þarna voru
myndir af öllum stærðum og
gerðum, ýmist fullgerðar eða
í smíðum. Þar voru Iandslags-
myndir, dýramyndir, myndir af
fuglum og myndir af litlum
barnsandlitum. Þarna var i
smíðum mynd af fiskiskipi frá
eldri tíma. Það hlóð seglum á
lítilli vík, en póstskipið sást í
baksýn koma inn fjörðinn, og
þar var lágmynd af manni í
fullri stærð, hann var að
höggva steinmitti út úr kletti,
og ljet hann lítinn læk, sem
rann fram af klettinum ljetta
sjer verkið, lítill silungur stökk
þar upp úr læknum, og náði
maðurinn honum með hend-
inni. Jafnvel veggir herbergis-
ins voru eitt stórt málverk, en
því miður gat jeg lítið lesið af
þeim rúnum, sem þar voru rist
ar. Þegar við höfðum dvalið
þarna um hríð, skoðað og marg
skoðað flestar myndirnar, snúio
við öllu hreyfanlegu og auðvit-
að lagað eitthvað aftur, þá sagði
Kjarval við okkur, að kannske
vildum við nú koma inn á Njáls
götu 24. Hann sagðist eiga þar
nokkrar myndir, sem.við hefð-
um e. t. v. gaman af að líta á.
Þetta var samþykkt í einu
hljóði alveg umræðulaust, enda
kom það í ljós, er þangað var
komið, að Kjarval hafði ekkert
ofsagt. — Þarna var reglulegt
myndasafn, þarna mátti meðai
annars sjá ljettklædda kankvísa
stráka í veiðihug við silungspoll
undir hamrasyllu, en bergið
köldum öldum upp að landinu,
og þar sem norðlenski vornæð-
ingurinn svífur yfir láði og legi
og ógnar nýgræðingnum með
eyðileggingu og dauða, um leið
og hann teygir sig upp úr mold-
inni. —
Nei, það sem gefur þessari
mynd sjerstaklega gildi er hvað
hún er raunveruleg, hvað hún
býr yfir miklum sannleika, og
hvað hann er snilldarlega leidd
ur í ljós. Það er eins og maður
heyri gjálfrið í hinum blátæru
öldum, heyri kveinstafi hinna
föllnu stráa, sem orðið hafa að
þola hin miskunnarlausu átök
hinnar íslensku veðráttu og eru
nú dæmd til að verða skjól og
aflgjafi nýrrar kynslóðar í riki
jurtanna og sanna jafnframt, að
ekkert undir sólinni er svo
smátt, að það geti ekki verið
annars skjól. Það er eins og
maður sjái litlu hálendis lyng-
hrísluna rjetta úr sjer eftir farg
vetrarins, og heyri lofsöng henn
ar yfir Ijósi dagsins um leið og
hún gerir fyrstu tilraunirnar tii
þess að skjóta nýjum gróður-
sprotum móti hækkandi sól.
Myndin gæti líka táknað sögu
lítillar þjóðar, sem lifir lífi sínu
norður við heimskaut, langt frá
öllum öðrum þjóðum, táknað
baráttu hennar, sorgir hennar
og gleði — gleði yfir fyrstu
geislum vorsólarinnar, eftir
langan og dimman vetur.
Önnur stórfenglegasta lands-
lagsmynd, sem jeg hef sjeð hjá
Kjarval er sumarmynd f"á Borg
arfirði eystra. Þar tjaldar fold-
in sínu fegursta litskrúði, með
öllum sínum heillandi blæbrigð
um, og leiftrum, sem gera loftið
þrungið unaði og friði. En þar
sem sú mynd hefur enn ekki
komið fyrir almennings sjónir,
leyfi jeg mjer ekki að lýsa henm
frekar.
Jeg hef nú aðallega rætt um
þann flokk mynda Kjarvals,
e. landslagsmyndir hans, en
ekki enn minnst á þann flokk
mynda hans, sem jeg hefi orðið
hrifnastur af, en það eru and-
litsmyndir af börnum. Þar finst
mjer Kjarval komast á efsta
tind frægðar sinnar, ósjálfrátt
lyftast í æðra veldi eða komast
hálfu nær himnaríki, eins og
Matthías mundi hafa orðað það.
Jeg veit ekki hvort menn taka
almennt eftir því hyldýpi hrein
leika og sakleysis, sem skín út
úr hinu blíðlega augnaráði, sem
prýðir þessar myndir svo mjög.
Þegar ævisaga Kjarvals verð
ur rituð, munu þessar myndir
ekki gleymast, því að mjer
finnst þær lýsa hans innra
manni best, eins og jeg hef
kynst honum.
í upphafi þessarar greinar
lýsti jeg nokkuð híbýlum Kjar-
vals og aðbúð þeirri, er hann á
við að búa. Það kann nú e. t. v.
að virðast ástæðulaust að hafa
áhyggjur af aðbúð þess manns,
sem hefur á hendinni annað eins
tromp sjer til framdráttar og
hann. En þess ber að gæta, að
þarna er enginn hversdagsmað
ur á ferð, ekki sá, sem miðar
allar athafnir sinar við tap og
gróða og eigin þægindi, ?kki sá,
sem vinnur aðeins vegni laun-
anna. Heldur maður, sem fyrst
og fremst ber í brjósti sjer ó-
slökkvandi þrá til að skapa
meiri, fullkomnari og varan-
legri íegurð, maður, sem aldrei
litur á klukkuna og leggur
stundum nótt við dag, án þess
að veita því eftirtekt, maður,
sem aldrei man eftir sjálfum
sjer, fyrr en kuldinn eða önnur
óþægindi herja á líkamann, en
þá gæti það orðið um seinan.
Þá áttar hann sig á því, að hann
er einn á sjötugustu og annan
hæð, og vetrarkuldinn hefur
gert innrás í þetta litla ríki og
sest þar að í hverju horni. Þá
er einungis um tvennt að veljá,
annaðhvort að ganga þarna til
hvílu, eða fara út á götuna og
ganga sjer til hita, og er víst
hvorugur kosturinn góður.
Þegar Kjarval varð sextugur
hafði hann náð landsfrægð og
viðurkenningu sem afburða list
málari. Þá stigu menn á stokk
og strengdu þess heit, að reisa
veglegt hús, sem vera skyldi
athvarf og aðsetur Kjarvals,
meðan hann þyrfti á að halda.
Því miður hefur ekki af þeirn
um Gwmar Jómson á Velli.
GUNNAR JÓNSSON, bóndi þrotlausa og hvíldarlitla ann-
á Velli í Hvolhreppi, andaðist
3. mafz síðstl. ár og vnr graf-
inn að Breiðabólsstað í Fljóts-
hlíð, sóknarkirkju sinni. Um
það leyti var veðrátta örðug og
færð hin versta hjer um slóðir,
og var mjer og fleiri vinum
Gunnars því varnað þess ao
standa yfir moldum hans og
votta honum með því rjettmæt-
ar þakkir fyrir góð kvnni og
vináttu um mörg ár. Því eru
þessi fáu orð rituð til minning
ar um góðan mann og gegnan,
er svo var hógvær og hljedræg-
ur, að lengra mun ekki verða
komist í því efni.
Gunnar Jónsson var nýlega
áttræður er hann andaðist. Var
hann fæddur á Stóra-Hofi á
Rangárvöllum 16. jan. 1868, og
voru foreldrar hans Jón Árna-
son bónda á Stóra-Hofi Jóns-
son í Sauðholti Gíslasonar og
kona hans Kristín Einav sdóttir
Gunnarssonar frá Hvammi á
Landi. Stóðu að Gunnari góðar
og traustar bændaættir austur
þar, þar á meðal Víkingslækj-
arætt.Var Jón bóndi faðir Gunn
ars hagur maður vel og útsjón
ar samur við húsabyggingar. —
Gunnar ólst upp hjá forcldrum
sínum, fyrst á Stóra-Hoíi til 13
ára aldurs og síðan í Kirkjubæ
eystri á Ragngárvöllum Starf-
aði Gunnar í æsku að búi föð-
ur síns, en var nokkrar vertíð-
ir við sjóróðra á Eyrarbakka.
Árið 1896 kvæntist hann Jón-
ínu Þorkelsdóttur bónda og
hreppstjóra Jónssonar í Óseyr-
arnesi og konu hans Sigríöar
Jónsdóttur frá Vestri-Lofts-
stöðum. Gjörðu þau bú : Kirkju
bæ eystri og bjuggu þár tvö
ár, en fluttu austur yfir Eystri-
Rangá að Velli í Hvolhreppi ár
ið 1899 og bjuggu þar síðan.
Áttu þau 8 börn í hjónabandi
sínu, en 3 þeirra dóu ung úr
barnaveiki, öll í sama mánuði.
Börnin, sem til aldurs komust
eru þessi:
Kristín, gift Erlendi Guð-
mundssyni matvörukaupmanni
í Reykjavík, Sigurjón Þorkell,
nú bóndi á Bakkavelli, kvænt-
ur Signýju Magnúsdóttur úr
Vestmannaeyjum. Siguv-ður, ó-
kvæntur, til heimilis á Velli. —
Jón Valur, bóndi á Velli kvænt
ur Ingibjörgu Jónsdóttur frá
rkis og erviðis. Tók Gunnar og
þau hjón bæði órofatryggð við
jörð sína og fórnuðu öllum
kröftum sínum til að bæta hana
og nytja sem best og búa hana
i hendur börnum sínum. Gunn-
ar kærði sig eklti um að eign-
ast fleiri lönd, en lapði alla
stund á hitt, að börnum hans
og afkomendum mætti verða
sem best og aðgengilegast oJ
búa á Velli, jörðinni sem hon-
um var svo kær. Skifti hann
siðan jörðinni milli barna sinna
og gat að afloknu ósviknu dags-
verki sinu og konu sinrar Iiti'ð
yfir unnin störf í þeirvi vissu,
að hafa ekki erviðað og slitið
sjer út til ónýtis. Var það hon-
um gleði undir ævikvöldið oð
hafa fyrir augum nýjar o.g nota
drjúgar aðferðir við búskapinn,
sem yngri kynslóðin hafði tek-
ið upp, og myndarleg stein-
steypuhús komast upp í ’stað
gömlu bæjarhúsanna.
Jónína Þorkelsdóttir. kona
Gunnars, andaðist 7. febt. 1939,
og tregaði Gunnar hana mjög.
Ljet hann þá af búskap og
starfaði síðan að búum sona
sinna til dánardægurs, og Ijet
ekki af störfum fyrr en í fulla
hnefana.
Snjallshöfða á Landi og Vikt-
framkvæmd orðið, hvað sem * oría, var gift Einari Jónssyni,
veldur. Auðvitað er jeg ekki bónda á Velli, en andaðist í árs-
hjer með að gera kröfu til þess, bjmjun 1946.
að slíkt hús verði reist nú þeg- { Þau Gunnar og Jónína
ar, en jeg vil mælast til þess við bjuggu fyrst sem léiðuliðar á
þá menn, sem unna fögrum list- Velli og var jarðnæði þeiri’a
Speglaðist í vatnsfletinum. En'sem stærstur er að vöxtum, þ.
um, þá sem njóta þeirrar á-
nægju að horfa daglega á mynd
ir Kjarvals og hlusta á þeirra
þögulu, en þróttmiklu raddir,
og þá sem eiga sjerstaklega að
vaka yfir sæmd og heiðxá þjóð-
ar sinnar, að láta nú ekki undir
höfuð leggjast að sjá Kjai’val
fyrir viðunandi vinnustofu og
notalegu íbúðarherbergi, þar
sem hann getur hvílst og tekið
sig úr sambandi við staríið, þeg
ar hann er ekki að málu. —
Svo þakka jeg að lokum Jó-
hannesi Kjarval og áðui’nefnd-
um gistifjelögum fyrir ógleym-
anlegt kvöld.
Ritað á jólunum 1948.
Kristján Ólafsson,
1 Geirastöðum.
vesturhluti jarðarinnar ásami
býlinu Bakkavelli, sem fyrir
all-löngu var sameinað Veili.
Höfðu þau sett saman bú af
fremur litlum efnum, en fyrir
dugnað þeirra, ósjerhlífni og
forsjá batnaði efnahagur þeirra
smám saman, einkum þá er
böi’n þeirra fimm urðu fulltíða,
en þau urðu öll foreldrum sín-
um lík um dugnað, starfsf jör og
vinnugleði. Keypti Gunnar á-
búðai’jörð sína árið 1918 og síð
an eystra hluta jarðaxinnar,
nokkru áður en hann ljet af bú-
skap. Var þá öll jörðin Völlur
ásamt Bakkavelli komiix i hend
ur fjölskyldu Gunnars og mátti
hann og hans góða samhenta
kona sjá í því nokkur laun síns
Eins og framanritað ber m'éð
sjer, fór Gunnar á Velli ekki
víða unm dagana. Hann dvaldi
alla ævi sína á þi’em jörðura,
sem liggja hver að annai’i að
kalla: á Hofi, í Kirkjubæ og x
Velli, þessum þrem sögustöð-
um Njáls sögu. Hann unni þess-
um átthögum sínum af heilum
huga, geymdi sögu þeirra c
minni og vottaði í ósviknu
starfi rækt sína og kærleika tU
hjeraðsins, sem ól hann, var
sannur Rangæingur. Búskapar-
ár sín öll hafði hann jafnan
nóg að starfa, ljet sveitarœúl
lítt til sín taka, en fylgdi í kyr-
þey sannfæringu sinni um
hvert mál. Vinsæll var hann af
nágrönnum sínum fyrir dugn-
að og ráðvendni, góðvild >g
greiðasemi, prúðmennsku og
lipurð i hvívetna. Hann var
einn þeirra rótgrónu bænda,
sem sitja vilja sem fastaot,
halda órofatryggð við jörð s::na
| og sveit. Hann var ágætur og
jljúfur heimilisfaðir, hjelt fó]‘-A
I sinu sanngjarnlega til vinnu, n
j var sjálfur ósjerhlífnastur allra.
Börnum var harm broshýr, góð
|ur og nærgætinn. Get jeg unx
það borið, sem fyrst kom urg-
ur drengur til sumardvalar a
heimili hans og móðursystur
minnar.
Gunnar á Velli hafði á ky.r-
látri ævi sinni lokið meira og
merkilegra starfi en margir,
sem meira berast á. Fram eftir
aldri var hann búinn mildu iík-
amlegu fjöri, lipurð og mýkt.
En þegar hvíldin kom, var hanx\
orðin örþreyttur og útslitína
maður og mun hafa hugsað gott
til þess að hverfa hjeðan og vera
með vinunum horfnu.
Þegar jeg kem að Velli, nýt
þar kyöldfegurðar og kvöld-
friðar á sumrin og horfi .úl
vesturfjallanna fyrir handaa
víðáttu undirlendisins, þar sem
sólin hnígur og hverfur, mur\
jeg einatt hugsa til þeirra Gu:m\
Framh. á bls. 12