Morgunblaðið - 12.12.1954, Page 8

8
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 12. des. 1954
mublú
Útg.: H.f. Árvakur, Reykjavík.
Framkv.stj.: Sigfús Jónsson.
Ritstjóri: Valtýr Stefánsson (ábyrgðarm.)
Stjórnmáiaritstjóri: Sigurður Bjarnason frá Vigur.
Lesbók: Árni Óla, sími 3045.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn, auglýsingar og afgreiðsla:
Austurstræti 8. — Sími 1600.
Áskriftargjald kr. 20.00 á mánuði innanlands.
í lausasölu 1 krónu eintakið.
Jón Bjömsson skrifar um
Ævisöffii Þorleifs í Hóln

Sá, ssm reiður er
hann er vitlaus"
IEINNI af frægustu ræðum
sínum gerir meistari Jón
biskup Vídalín reiðina að um-
talsefni. Ræðst hann gegn henni
af þeim eldmóði og þrótti, sem
þessurn frábæra ræðusnillingi og
andans manni var laginn,
Þessi ræða meistara Jóns felur
í sér lærdóma og speki, sem öll-
um er hollt á að hlýða og af að
læra. Hófsemi í orðum og athöfn
er dyggð, sem prýðir hvern mann.
í upphafi ræðunnar, sem nefod
hefur verið reiðilesturinn, kemst
biskup að orði á þessa leið:
„É veit, að bæði Aristoteles og
Cícero skrifa, að hún (reiðin)
sé brýni hugprýðinnar, og að
enginn vinni nokkurt stórvirki,
nema reiður sé. Það getur varla
satt verið, og eigi kemur það
saman við sjálfa þá, er þeir
segja, að hugprýðin skuli vera
á skynseminni grundvölluð. En
sá, sem reiður er, hann er vitlaus.
Og því segir Hóratíus, að hún sé
nokkurskonar stutt æði, teiknandi
þarmeð, að enginn sé munur þess,
sem er reiður, og hins, sem vit-
stola er, nema að reiðin varir
skemur, æðið lengur, og eru þó
dæmi til þess, að sumir hafa búið
svo lengi að heiftinni, að þeir
hafa aldrei orðið heilvita aftur.
Heiftin er eitt andskotans reið-
arslag.“
Síðan snýr meistarinn sér að
því að lýsa áhrifum reiðinnar á
manninn:
„Hún afmyndar alla manns-
ins limi og liði, hún kveikir
bál í augunum, hún hleypir
blóði í nasirnar, bólgu í kinn-
arnar, æði og stjórnleysi í
tunguna, deyfu fyrir eyrum.
Hún lætur manninn gnísta
með tönnunum, fljúga með
höndunum, æða með fótunum.
Hún skekur og hristir allan
líkamann og aflagar, svo sem
þegar hafið er uppblásið af
stórviðri."
Á svipaðan hátt kveður biskup
reiðina leika ásýnd sálarinnar.
Jafnframt staðhæfir hann, að
„vandfýsnin og reiðin stytti dag-
ana og flýti ellinni“. Hinn reiði-
gjarni sé eins og sá, er býr í strá-
húsi. Ef eldur reiðinnar grípi
hann verði hann húsgangsmaður
að kvöldi þótt hann sé fullríkur
að morgni.
í síðari hluta ræðunnar drepur
meistari Jón á það, að það sé
talið mannlegt að reiðast „þegar
einn hefur gott í sinni og fær því
ekki fram komið fyrir annara
illsku sakir, sem oftlega skeður,
og er það skylt guðlegri vand-
lætingu, en þó skulu menn ekki
gefa þann taum reiðinni, að
menn troði guðs boðorð undir
fótunum, því ei má illt gera svo,
að gott fram komi“.
Niðurstaða biskups er svo sú,
að kærleikurinn sé það meðal, er
þessi fordæða verði á flótta rekin
með. Kemst hann þá að orði á
þessa leið:
„Kærleikurinn er þolinmóð-
ur og góðgjarn, kærleikurinn
öfundar ekki, kærieikurinn
gerir eigi illmannlega, eigi
þýtur hann upp, hann er eigi
ósiðsamur, hann leitar ekki
eftir því, sem hans er, hann er
eigi þunglyndur, hann þenkir
ekki illt, — og er í þessari
gullvægu málsgrein allt það
inni bundið, sem afstýra má
reiði og fjandskap en efla frið
og eindrægni manna á meðal.“
Marg fleira mælir meistari Jón
spaklega í reiðilestri sínum. Mót-
ast orð hans eins og vænta mátti
af djúpum skilningi á mannlegu
eðli. Hann telur metorðagirnd og
hroka undirrót reiðinnar.
Okkur nútímamönnunum er
vissulega hollt, að hugleiða boð-
skap þessarar ræðu, sem flutt
var fyrir töluvert á þriðja
hundrað árum. Metorðagirnd og
hroki, valdafíkn og skortur á um-
burðarlyndi veldur enn miklu
böli í mannheimi. Ef mennirnir
legðu meiri stund á einlæga við-
leitni til þess að skilja hver aðra,
virða skoðanir og sjónarmið ná-
ungans, en að snúast með oíforsi
gegn þeim, myndi heimurinn líta
öðru vísi út í dag en raun ber
vitni. í stað þess að líta á ágrein-
ingsefnin af hófsemi og góðvild
sannleiksleitandans láta menn
reiðina úldna í hjartanu, eins og
sá vísi Salomon kemst að orði.
Það væri okkar litlu þjóð
menningar- og þroskaauki ef
hún gæti varpað frá sér þeirri
dómhörku vanstillingarinnar,
sem of oft einkennir afstöðu
hennar í deilum um menn og
málefni. Mætti hún gjarnan
staldra við um skeið og rifja
upp hina snjöllu ádrepu meist-
ara Jóns biskups Vídalíns í
reiðilestri hans.
SJALFSÆVISAGA
ÞORLEIFS í HÓLUM
Skaftfellinga rit —
Bókaútgáfa Guðjóns Ó. Guð-
jónssonar.
SJÁLFSÆVISÖGUR hafa jafn-
an veriö taldar til hinna merk-
ustu bóka, séu þær vel ritaðar og
af fullri hreinskilni <-gagnvart
þeim, er koma við sögu, og ekki
sízt söguritaranum sjálfum. Það
er ekki á allra færi að skrifa um
sjálfan sig og samtíð sína, svo að
vel sé, enda hefur mörgum orðið
hált á því. Þó eigum við íslend-
ingar því láni að fagna, að eiga
nokkrar sjálfsævisögur, sem eru
hrein meistaraverk að framsetn-
ingu, þó að margt megi annars að
þeim finna, svo sem of mikla
hlutdrægni í dómum, og tilraun-
ir til að hefja sjálfan sig. Mætti
nefna þess dæmi í sjálfsævisagna-
bókum síðari — og raunar líka
fyrri tíma. Virðast nokkrir höf-
undanna hafa setzt niður til að
rita endurminningar, svo sem
eins konar málsskjöl. Frægt dæmi
þessa er ævisaga séra Jóns Stein-
grímssonar. En þau mál, sem þar
er um að ræða, eru nú fyrir
löngu gleymd, en ævisagan hefur
hlotið sess meðal sígildra rita
vegna frásagnarinnar og þeirra
mannlýsinga, sem hún hefur að
geyma. — Aðrir sjálfsævisagna-
höfundar leggja aftur á móti höf-
uðáherzluna á að segja frá því,
sem á daga þeirra hefur drifið,
um leið og þeir lýsa samtíð sinni.
Þorleifur Jónsson
Þeim er að sumu leyti enn meiri
vandi á höndum en hinum. Hinn
hlutlausi frásagnarhátthr krefst
víðsýnis og mikillar dómgreind-
ar um menn og málefni, ef árang-
urinn á að verða góður. Sjálf-
ævisaga Þorleifs í Hólum er af
VeU andi óhripar:
HEIMDALLUR, félag ungra Sjálf
stæðismanna hér í Reykjavík
hefur undanfarið haldið uppi
þróttmikilli starfsemi. Hann hef- ■
ur boðað til funda um þýðingar- ‘
mikil menningarmál og stjórn- j
mál, tekið upp þá nýbreytni að .
efna til góðra hljómleika fyrir
æsku höfuðborgarinnar og hald-
ið uppi fjölþættri annari starf-
semi. Fyrir þetta á Heimdallur
miklar þakkir skildar. Stjórn-
málafélög ungs fólks eiga ekki
aðeins að standa fyrir áróðri í [
þágu þeirrar stjórnmálastefnu,
sem þau aðhyllast. Á því fer mjög
vel, að þau láti almenn menn-
ingarmál, sem æskuna varða, til
sín taka. Þau eiga að stuðla að
vaxandi þroska og dómgreind
þeirrar æsku, sem hallast að
stefnu þeirra.
Þetta hlutverk vill Heimdallur
rækja sem bezt. Þessvegna hefur
hann m. a. boðað til fundar í
dag um eitt þeirra mála, sem
mjög er tímabært að ræða. Um-
ræðuefni þessa fundar er Æskan
og kirkjan. Ágætir ræðumenn og
kirkjuleiðtogar hafa þar fram-
sögu.
Allt frá því að íslendingar
gerðust kristin þjóð hefur kirkj-
an haft rík áhrif í þjóðlífi þeirra.
í úppeldi æskunnar hefur kristin- 1
dómurinn lengstum verið snar
þáttur. Margt bendir til þess, að
þess sé ekki hvað sízt þörf nú. j
Reykvískri æsku gefst tæki-
færi til þess í dag, að heyra
viðhorfin í þessum málum
rædd af hinum færustu mönn- j
um. Jafnframt getur hún lagt I
fram sinn skerf til þeirra um-
ræðna.
Frá stjórn Edda-Film.
UT af athugasemd í dálkum yð-
ar í gær um verð á aðgöngu-
miðum að sýningum á kvikmynd-
inni Salka Valka vill stjórn
Edda-Film taka þetta fram:
Kvikmyndin Salka Valka mun
vera dýrasta kvikmynd, sem gerð
hefur verið til þessa á Norður-
löndum, meðal annars vegna þess
að hún er tekin hér á landi að
nokkru leyti. Veldur það miklum
aukakostnaði, langrar og dýrrar
ferðár með fjölda fólks og mik-
inn farangur, er bætist ofan á
annan kostnað. Nemur stofnkostn
aður Edda-Film í kvikmyndinni
hvorki meira né minna en nálægt
hálfri milljón króna. Mun þá
hverjum manni ljóst að óhjá-
kvæmilegt er, að taka hærra
verð fyrir aðgöngumiða að þess-
ari mynd en venjulegum kvik-
myndum.
Framtíð félagsins
veltur á því
EDDA-FILM er efnalaust félag,
sem er að hefja starfsemi til
töku á íslenzkum kvikmyndum
með fullkominni tækni og með
aðstoð kunnáttumanna í öllum
greinum, til þess að reyna að
tryggja í framtíðinni töku list-
rænna kvikmynda. Félagið hefur
því ekki efni á að sýna þessa
fyrstu kvikmynd sína með tapi
og veltur raunar framtíð félags-
ins á því, hvort tekst að hafa upp
stofnkostnað þessarar kvikmynd
Furðuleg gagnrýni
EINKENNILEGT er, að nú skuli
það sama verð, sem tíðkazt
hefur á undanförnum árum á að-
göngumiðum að íslenzkum kvik-
myndum, þykja ámælisvert og
jafnvel þó þær séu miklu ódýrari
í framleiðslu en Salka Valka.
Loftur Guðmundsson seldi að-
gang að sínum kvikmyndum á
15 kr. og 20 kr. Óskar Gíslason
á 15 kr. og 18 kr.
Sé þessa gætt sætir sú gagn-
rýni á aðgöngumiðaverði að sýn-
ingum á Sölku Völku mikilli
furðu.
Um nýyrði
^AMALL kennari skrifar:
f „Við og við koma á prent
hvatningarorð um að nota góð
íslenzk orð í ræðu og riti fremur
en erlend orð og ambögur. Já,
en til hvers er að hvetja menn,
og til hvers er menntamálastjórn-
J in að verja fé til orðasmíða og
gefa út orðakver með nýyrðum,
þegar jafnvel upplýstir menn
eins og atvinnurekendur og
' kaupmenn, sem einmitt auglýsa
manna mest, sýnast hafa samtök
' um að hafa beztu nýyrðin að
engu? — Einhver auglýsandi
jhafði spurt: Hvaða tryggingu hef
ég fyrir því, ef ég auglýsi t. d.
álmvörur, að það skiljist, að það
séu vörur úr alúminíum — eða
! að lyftiáburður sé það sama og
köfnunarefnisáburður? — Trygg-
I ingin er auðvitað fólgin í, að
*fyrst í stað setur þú gömlu orðin
með í svigum, það þarf hvort sem
er alltaf að gera, þegar ný orð
eru tekin upp. Álmið er nokkurs
konar hliðstæða við járnið og
beygist eins.
Klaufalegasta orðið
í íslenzku
LY F T I Ð er nær % hlutar af
sjálfu andrúmsloftinu og því
augljóst, hversu fjarstætt það er
að kalla það köfnunarefni en
réttara að kalla það lyfti (eins og
vetni af vatn). — Orðið „köfn-
unarefni" hefur verið kallað
„klaufalegasta orðið, sem mynd-
að hefur verið á íslenzku“. —1
Orðið „lyftiduft" á aftur á móti,
að hverfa og gamla orðið „ger“ j
(og gerviger) að koma í staðinn. I
Aðalreglan við myndun ný-
yrða á að vera sú, að orðin séu
sem stytzt og ekki samsett, vegna
þess að síðar þarf svo oft að nota
þau í samsetningum. Aðfengnir
orðstofnar eru oft betri en heima- '
fengnir, því að þeir auðga tung-
una meira og verða fljótt íslenzk-
ir sem og reynslan sýnir. Af þess-
ari ástæðu er t. d. orðið „kopti“
mun betra en þyrilvængja“.
Sá, sem stend-
ur gæti að sér,
að hann ekki
falli.
þessari gerðinni. Það er bezt að
segja það strax, að honum hefur
tekizt þetta verk sitt með slíkri
prýði að fágætt er.
Þorleifur Jónsson fyrrverandi
alþingismaður í Hólum í Horna-
firði er fyrir löngu landskunnur
fyrir afskipti sín af þjóðmálum
og forustu heima í héraði. Hann
er í hópi þeirra, sem einna lengst
hafa átt setu á Alþingi og átti
mikinn og góðan þátt í þeim mál-
um, er til framfara horfðu, bæði
á þingi og heima í héraði sínu.
Austur-Skaftafellssýsla var lengi
eitt af afskekktustu héruðum
landsins. Voru þar því mörg
vandamál að leysa. Samgöngur
voru erfiðar og verzlunarhættir
sízt betri en víða annarsstaðar
á þeim tímum. Þar voru því ærin
verkefni fyrir unga menn, sem
trúðu á hugsjónir aldamótaár-
anna, og vildu gera sitt til þess að
þær yrðu að veruleika. Þorleifur
var ungur, þegar hann byrjaði
að taka virkan þátt í málefnum
sveitar sinnar. Hann var orðinn
kunnur maður, þegar hann bauð
sig fram til þings árið 1908, sem
einn af andstæðingum „Uppkasts-
ins“ svonefnda, og náði kosn-
ingu. Átti hann síðan sæti á Al-
þingi til ársins 1934.
Sjálfsævisagan nær aðeins
fram á árið 1913. Hann hóf ekki
að rita hana fyrr en upp úr 1940,
en á næstu árum samdi hann
annað rit um Verzlunarhætti
Austur-Skaftfellinga. Hann var
því háaldraður er hann lagði út
í þetta verk. Ævisagan er nærri
fimm hundruð blaðsíður og fjöl-
breytt mjög. Þar er lýst flestum
bændum í sýslunni sem nokkuð
kvað að, og auk þess prestum og
sýslumönnum. Mannlýsingarnar
eru víða ágætar, svo sem af
Guðlaugi sýslumanni, Eyjólfi á
Reynivöllum, séra Jóni hinum
fróða í Stafafelli og fleirum. Voru
þetta stórbrotnir menn og sér-
kennilegir í ýmsu. En margar
aðrar mannlýsingar eru í bók-
inni, og er lýst ýmsum einkenni-
legum mönnum. Kostulegt er
samtal sendimannsins og lands
höfðingjans, t. d. En auk þess,
sem hér er fjöldi ágætra mann-
lýsinga, er sagan eiginlega saga
héraðsins um langt skeið, glögg
lýsing af búnaðarháttum í sýsl-
unni, verzl-un, afla og fleiru.
Ennfremur eru spennandi frá-
sagnir, svo sem um bjarndýr,
hvalreka, skipströnd og hrakn-
ingaferðir yfir hin illfæru vötn
Austur-Skaftafellssýslu. — Ann-
ars yrði hér of langt mál að rekja
efni þessarar fjölbreyttu bókar.
Það, sem einkum einkennir
þessa ævisögu, er hófsemi í dóm-
um um menn og málefni. Ég hygg
að ekki sé hægt að benda á einn
einasta stað í allri ævisögunni,
þar sem hallað sé á nokkurn
mann að ósekju. Höfundur lítur á
samtíð sína af samúð og næmum
skilningi. Frásögnin er lipur og
laus við alla óþarfa útúrúra,
skrifuð á góðu máli og víða kjarn
yrtu. Þetta er því undrunarverð-
ara, þar sem höfundur tók svo
seint að rita. — En bókin um
verzlunarhætti Austur-Skaftfell-
inga sýndi þegar, að Þorleifur er
fróður um margt og prýðilega
fær um að semja fræðirit.
Einar Ól. Sveinsson ritar for
mála fyrir bókinni og Haukur
sonur Þorleifs lokaorð bennar.
Skaftfellingafélagið og Rókaút-
gáfa Guöjóns Ó. Guðjónssonar
standa að útgáfunni, sem er
prýdd fjölda mynda og hin prýði-
legasta að öllum frágangi. Bók-
in er öllum, sem hlut eiga að
máli, til sæmdar, og þá fyrst og
fremst höfundinum, hinum aldna
héraðshöf ðing j a og framfara
manni.