Morgunblaðið - 16.06.1955, Blaðsíða 4

f
20
MORGVNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 16. júní 1955

VINNUCETA OG VINNUFÖTLUN
HVAÐ SETUR VINNU-
HÆFNINNI TAKMÖRK?
FLESTUM þeim, sem nokkur
kynni hafa af atvinnulífinu og
.vinnandi fólki mun vera það
ljóst, að vinnugeta manna er
mjög misjöfn. Sumir eru mjög
fjölhæfir, það er sem þeir geti
innt flest störf af hendi með góð-
um árangri. Aðrir eru til fárra
starfa hæfir. Sumir eru afkasta-
miklir, aðrir seinir og verður lítt
úr verki. Margt hefur áhrif á
vinnugetu manna. Helztu þættir
umhverfis og upplags, sem þar
koma til greina eru:
1) Greind og ýmsir áskapaðir
hæfileikar, því meiri sem skiln-
ingur og námsgeta er því fjöl-
hæfari getur maðurinn orðið og
því vandasamari störf getur hann
numið og unnið.
2) Skapgerð og tilfinningalíf.
Margir skapgerðargallar geta
gert mann lítt hæfan til að starfa
með öðrum og þar með lítt hæf-
an til flestra eða allra starfa.
Tilfinningalíf svokallaðra and-
lega heilbrigðra manna hefur
líka meiri áhrif á vinnuafköst og
vinnugæði en menn almennt gera
sér grein fyrir. Tiltölulega vægar
tilfinningalífstruflanir geta skert
vinnuafköst að mun og gert
menn lítt hæfa til að gegna ýms-
um vandasömum störfum.
3) Verkkunnátta. Það segir
sig sjálft, að sé um störf að ræða,
sem krefjast ákveðinnar mennt-
unar, er vinnugeta þeirra, sem
hafa ekki aflað sér nauðsynlegr-
ar kunnáttu, engin eða lítil mið-
uð við slík störf.
4) Verkþjálfun og - starfs-
reynsla. Þetta er nokkuð annað
en verkkunnátta. Sá, sem lengi
hefur verið vinnulaus, er nokk-
urn tíma að venjast eða þjálfast
til að geta unnið fullan vinnu-
tíma og náð sæmilegum vinnu-
afköstum. Auk þess hefur starfs-
reynsla mikil áhrif á þor manns
til að reyna við þau störf, sem
hann á völ á.
5) Áhugamál. Til þess að geta
innt starf vel af hendi verður
maður að vilja það sjálfur, og
hafi maður mikinn áhuga á vinnu
sinni er líklegt að afköstin verði
meiri og betri en ella. Algengt
er að sjá fólk telja sjálfu sér
trú um, að það sé ekki fært um
að vinna ýmis störf, sem það tel-
ur ekki fín eða samboðin sér,
með þeim árangri, að það getur
ekkert gert.
6) Síðast en ekki sízt má nefna
heilbrigðisástandið, en það er sá
þátturinn, sem mestu ræður um
það, hvort maður er algerlega
ófær til vinnu eða ei, og þegar
talað er um vinnufötlun er fyrst
og fremst átt við þau takmörk,
sem heilbrigðin setur vinnuget-
unni.
Sé starfsgeta skert af heilsu-
farslegum ástæðum, geta hinir
fimm þættir, sem nefndir voru,
hæfileikar, skapgerð, verkkunn-
átta, starfsreynsla og áhugamál,
ráðið mestu um það, hvaða verk
maðurinn getur unnið eða hvort
hann getur nokkuð. Þessir þættir
ráða meiru um vinnugetu vinnu-
fatlaðra en annarra manna, því
að þeir geta bætt mjög upp orku-
missi þann, sem af heilsuleysi
leiðir.
Auk þessara sex þátta eru svo
auðvitað viss skilyrði, sem full-
nægja þarf jafnt hjá öllum, svo
að vinnugeta þeirra nýtist, en
mikilvægust þeirra eru nægilegt
og fjölbreytt viðurværi og nægur
svefn og hvíld.
HVAÐ ER VINNUFÖTLUN?
Meðal allra þjóða er fólk, sem
hefur mjög takmarkaða vinnu-
hæfni vegna afleiðinga sjúkdóma
eða slysa og stundum vegna með-
fæddra líkams- eða sálargalla.
Fólk þetta köllum við vinnufatl-
að. Með því er átt við, að við-
komandi eigi sérlega erfitt með
að fá og halda starfi á frjálsum
vinnumarkaði í samkeppni við
aðra. Möguleikar þeirra til að
^ eftir Kristin Björrssson sálfrœðing
velja sér starf eru mjög takmark-
aðir. Ekki er auðvelt að greina
milli þeirra, sem eru vinnufatl-
aðir og þeirra, sem eru það ekki.
Fæstir geta unnið hvaða vinnu
sem er, og gætu því flestir talizt
vinnufatlaðir miðað við viss
störf.
Eftirspurnin eftir vinnuafli
ákvarðar líka að nokkru leyti,
hve margir verða að teljast
vinnufatlaðir. Sé mikil eftir-
spurn eftir vinnuafli, er auðveld-
ara fyrir þá. sem aðeins geta val-
ið sér starf á mjög takmörkuðu
sviði að fá eitthvað að gera. Sé
atvinnuleysi er því erfiðara að fá
vinnu, því minna maður er hæfur
til að gera hvað sem er.
Við getum skipt fólki í fjóra
hópa eftir vinnuhæfni:
a) þá sem hafa nokkurn vegin
óskerta vinnuhæfni og geta valið
milli fjölda starfa.
b) þá, sem aðeins geta unnið
einstöku störf svo vel sé, en geta
því unnið fulla vinnu, fái þeir
sérstaklega valið starf, sem
hentar. Sumir giktveikir geta t.d.
unnið viss vaktstörf, sumir blind-
ir einstöku einföld störf í verk-
smiðjum o. s. frv.
c) þá sem geta ekki unnið fullt
starf við neitt, en geta þó unnið
nokkuð, geta t. d. ekki unnið með
þeim hraða, sem krafizt er á
venjulegum vinnustöðum, eða
geta aðeins unnið hiuta dagsins.
d) þá sem geta ekkert unnið,
og þarfnast jafnvel umönnunar.
Að sjálfsögðu eru engin greinileg
takmörk milli þessara hópa. Þeir,
sem Jæljast til hópanna b. og c.
eru þeir sem kallast vinnufatlað-
ir. Oft eru þeir líka nefndir ör-
yrkjar, en það er heldur víðtæk-
ara orð. Til öryrkja teljast líka
þeir, sem ekkert geta unnið.
Almenningur hefur tilhneig-
ingu til að skipta fólki í tvo
hópa með tilliti til vinnuhæfni,
þá sem eru vinnufærir og þá, sem
ekki eru færir til vinnu. Slík
skipting er byggð á þekkingar-
leysi. Til eru mörg stig vinnu-
hæfni milli þess að vera vel
vinnufær og ekki vinnufær.
ÓLÍK SJÓNARMIÐ
GAGNVART
VINNUFOTLUÐUM
Fyrr á tímum var oft litið nið-
ur á fatlaða og þeim jafnvel út-
skúfað úr mannlegu samfélagi.
Til þessa lágu m. a. trúarlegar
ástæður. Margar frumstæðar og
fáfróðar þjóðir líta á fötlun og
sjúkdóma sem refsingu guðanna
fyrir drýgðar syndir mannsins.
Enn í dag má finna leyfar þessa
hugsunarháttar meðal einstakra
þjóða og einstaklinga.
Hinar stórstígu framfarir í
heilbrigðismálum og félagsmál- j
um á síðari tímum ruddu öðru
sjónarmiði braut, að það væri
sjálfsögð skylda hinna heilbrigðu
að sjá öryrkjum fyrir lífsviður-!
væri og annast þá. Við getum!
kallað þetta hjúkrunarsjónarmið-!
ið. Féiög, sem stofnuð voru til.
styrktar öryrkjum störfuðu í |
fyrstu samkvæmt þessu sjónar-
miði, með því að beita sér fyrir |
stofnun hjúkrunarheimila og
stuðla að því, að örorkutrygging-
um væri komið á.
Hið nýjasta sjónarmið, að
vinnufötluðum beri að hjálpa til
sjálfsbjargar, ruddi sér fyrst j
verulega til rúms á tímum síð-
ustu heimsstyrjaldar og árunum
eftir hana. Stöðuvalsleiðbeining-
ar, vinnuútvegun og áþekk að-
stoð við fatlaða er byggð á þessu
sjónarmiði. Markmiðið er, að
vinna að því, að hinn vinnufatl-
aði geti lifað venjulegu lífi þrátt
fyrir fötlun sína. Hann á að fá
aðstoð til að finna og læra starf
við sitt hæfi, svo að hann verði
fullgildur þjóðfélagsborgari.
Þetta er oft nefnt „normaliser-
ings“ sjónarmiðið þar eð viðleitn-
Kristinn Björnsson
in er fólgin í því að láta hinn
áhugamál, svo að frekar sé hægt
að finna honum starf, sem hann
getur fellt sig við. Oft þarfnast
vinnufatlaðir líka margra upplýs-
inga og uppörfunar til að þora
að byrja á einhverju nýju.
d) Hið uppeldislega. Það er að
veita vinnufötluðum þá sér-
menntun, sem þeir þarfnast við
iðnskóla, verzlunarskóla, á nám-
skeiðum eða á annan hátt. Mörg
þau störf, sem hæfa bezt, krefjast
nokkurrar sérmenntunar eða æf-
ingar. Viðast er reynt að veita
vinnufötluðum sem bezta verk-
menntun. Sannreynt er, að þeir,
sem hafa menntun á einhverju
sérsviði, verða að jafnaði síður
atvinnulausir en aðrir. Verk-
menntun bætir því að nokkru
leyti upp takmarkanir þeirra,
sem geta ekki gert, hvað sem
vera skal.
Mikilvægt er við endurþjálfun
að reyna að gera hinn vinnu-
vinnufatlaða lifa eðlilegu lífi, fatlaða fullkomlega samkeppnis-
þrátt fyrir fötlun sína. !færan a emhverju takmörkuðu
Ástæðurnar til þess að þetta'svlðl-svo að hann verði fullkom-
sjónarmið ruddi sér til rúms eru le®a_vinnufær, fai hann starf, sem
margar. Helztar eru:
a) Hin aukna verkaskipting og
vélanotkun við nútímafram-
leiðslu. Meðan öll vinna var erf-
iðisvinna og verkaskipting lítil,
var naumast hægt að finna störf
fyrir vinnufatlaða. Nú eru mörg
störf fólgin í því að líta eftir vél
eða gera sömu handtökin allan
daginn, því er kleift að finna
miklu fleiri vinnufötluðum störf
en áður.
b) Skortur á verkafólki á
stríðsárunum. Mönnum varð þá
Ijóst, að nokkurn ónotaðan
vinnukraft var að finna hjá
vinnufötluðum og það var þjóð-
hagslegt vandamál að geta notað
hann sem bezt.
c) Styrjöldin jók fjölda ör-
yrkja að miklum mun. Margir
misstu limi, sjón eða urðu fyrir
sálrænum truflunum. Allt þetta
hæfir honum. Athuganir sýna, að
þetta tekst oft. Umfangsmiklar
rannsóknir, sem gerðar hafa ver-
ið í verksmiðjum, þar sem marg-
ir vinnufatlaðir hafa verið ráðn-
ir til starfa, sýna oftast að þeir
afkasta eins miklu eða meiru en
meðal verkamenn, eru oft minna
fjarverandi og framkvæma vand-
aðri vinnu en aðrir. Þetta gildir
þó því aðeins, að valið hafi ver-
ið starf, sem hentaði vel.
MARKMIÐ
ENDURÞJÁLFUNAR
Höfuðmarkmið endurþjálfunar
eru tvö, mannúðarmarkmiðið og
hið þjóðhagslega markmið. Flest-
ir viðurkenna nú á dögum í þjóð-
félagi okkar, að vinnufatlaðir
eigi siðferðilegan rétt á því að
njóta aðstoðar, sem hægt er að
láta þeim í té. Menn hafa þá
fólk var þjóðfélaginu til mikillar komlzt að raun um, að bezta að
byrði, gæti það ekkert unnið.
d) Framfarir í læknisfræði og
sálfræði. Nú er hægt að bæta
heilbrigðisástand margra öryrkja
meir en áður og veita þeim við-
eigandi þjálfun, þá er hægt að
smíða betri gerfilimi en áður.
Framfarir í vinnusálfræði gera
það að verkum, að nú er hægt
að athuga hæfileika vinnufatl-
aðra og segja fyrir um, hvers
konar nám og störf þeim hæfi,
með meira öryggi en áður var.
HVAÐ ER ENDURÞJÁLFUN?
Hér mun orðið endurþjálfun
stoð, sem vinnufatlaðir geta feng-
ið, er aðstoð til að finna og læra
starf við sitt hæfi, svo að hann
geti unnið sem aðrir, stofnað eig-
in heimili og búið við svipaða að-
stöðu og venjulegt fólk. Öryrkj-
ar verða jafnan hamingjusamari,
ef þetta tekst, en þeir yrðu, þótt
þeir fengju hjúkrun á öryrkja-
stofnunum eða styrk til að lifa
af.
Fyrir þjóðfélagið er hver ör-
yrki nokkur byrði, skiptir því
miklu máli, að hægt sé að gefa
sem flestum kost á því að vinna
fyrir sér. Hver öryrki, sem fær
vinnu. þar sem hann getur unnið
verða notað um það, sem kallast fullkomið starf, eykur þjóðar-
„rehabitilation“ á ensku og „att
föring“ í norsku. Endurþjálfun er
þó ekki nákvæm þýðing á „att-
föring“, sem merkir að koma
fólki út í atvinnulífið á ný. Ég
þekki þó ekki annað orð, sem
nota mætti, og mun því nota það
um starfsemi þá, sem miðar
beint að því að koma öryrkjum
út í atvinnulífið á ný.
Endurþjálfun má skipta í fjög-
ur svið:
a) Hið læknisfræðilega. Það er
fólgið í því að auka almennan
tekjurnar með vinnu sinni, spar-
ar þjóðinni örorkustyrk, sem
hann yrði annars að fá og eykur
oft ríkistekjurnar með því að
greiða skatta.
Það borgar sig því fyrir þjóð-
félagið að kosta nokkru til við
að finna vinnufötluðum verk-
efni.
FLOKKUN VINNUFATLAÐRA
EFTIR SJÚKDÓMUM
Allir sjúkdómar og skaðar,
sem batna ekki til fulls, eða skilja
líkamlegan þrótt og hæfni, svo ] eftir varanleg merki geta valdið
sem hægt er með læknisaðgerð- | vinnufötlun. Helztu sjúkdóma-
um, líkamsæfingum, með því að flokkar, sem koma hér til greina
útvega gerfilimi o> s. frv. eru:
b) Hið tæknilega. Það er að I 1) Berklaveiki. Tiltölulega stór
leita starfa, sem hver einstakur hluti vinnufatlaðra er það vegna
getur unnið, þrátt fyrir takmark- afleiðinga þessa sjúkdóms. Hér á
anir sínar. f þjóðfélögum með landi eru ca. 25% öryrkjanna
mikilli verkskiptingu er fjöldi berklasjúklingar eða eru öryrkj-
starfa, sem henta misjafnlega vel ar vegna afleiðinga berklaveiki.
ýmsum vinnufötluðum, og er 2) Bæklun og limlestingar. —
mikið verk að leita þeirra. Oft Bæklun getur ýmist verið með-
er og hægt að breyta verkfær- fædd eða afleiðing slysa eða
um og vinnustellingum, svo að sjúkdóma. Gerfilimir og önnur
starfið henti vinnufötluðum. , hjálpartæk gera bæklaða mjög
c) Hið sálfræðilega. Það er oft vinnufæra á vissum sviðum og
fólgið í að athuga hæfileika einstöku störf geta þeir unnið
mannsins til náms og starfa, • full vel sem hverjir aðrir.
sömuleiðis skapgez-ð hans ogl 3) Vefrænir sjúkdómar í tauga-
kerfi. Algengastur þeirra er
mænuveiki, þar eð flestir mænu-
veikissjúklingar eru ungir og þar
af leiðandi kjarkmiklir og hafa
mikinn áhuga á að verða vinnu-
færir, þurfa tiltölulega fáir þeirra
að verða varanlegir öryrkjar. —
Gefst oft vel að sérmennta þá á
einhverju sviði, hafi þeir hæfi-
leika til náms.
Aðrir vefrænir taugasjúkdóm-
ar eru ekki mjög algengir, en
sumum þeim, er af þeim þjást,
má finna störf við sitt hæfi.
4) Giktsjúkdómar. Hér er utn
að ræða hóp ólíkra sjúkdóma
með mismunandi batahorfum. —
Aldur sjúklinganna skiptir miklu
máli, er finna skal þeim störf.
5) Blinda og sjóndepurð. —
Margir blindir geta verið full-
komlega vinnufærir, einkum við
ýmis einföld verksmiðjustörf eða
handverk.
6) Hjartasjúkdómar. Sumum
sjúklingum með hjartasjúkdóma
má finna störf við sitt hæfi.
7) Meltingarsjúkdómar. Sjúk-
lingar með langvinna meltingar-
sjúkdóma þurfa oft að skipta um
starf til að verða vinnufærir. —
Sumir meltingarkvillar eiga auk
þess rætur sínar að rekja til sál-
rænna og félagslegra orsaka,
sem hægt mun vera að nema burt
m. a. með því að skipta um starf.
8) Ofnæmissjúkdómar. Oft þarf
að finna ofnæmissjúklingum
störf, þar sem þeir geta forðazt
efni þau, sem þeir eru ofnæmir
fyrir, geta sumir þeirra þá verið
fullkomlega vinnufærir.
9) Greindarskortur. Margir
þeir, sem eru mjög treggáfaðir,
geta unnið fulla vinnu við ein-
föld störf undir stjórn laginna og
skilningsgóðra verkstjóra. Miklu
máli skiptir þó, að treggáfuð
börn eða fávitar hafi fengið
heppilegt uppeldi og kennslu við
sitt hæfi. Á þessu er því miður
oft mikill misbrestur hér á landi.
Margir foreldrar vilja ekki við-
urkenna að börn þeirra séu van-
gefin. Fátt er um kennara, sem
sérþekkingu hafa til að kenna
slíkum börnum. Afleiðingin verð-
ur sú, að hins sama er krafizt af
treggáfuðum- og fávitabörnum
og öðrum börnum í námi og
starfi, getur það valdið miklum
skaða á tilfinningalífi og félags-
legri aðlögun slíkra barna og gert
þau óhæT til nokkurra starfa sið-
ar á lífsleiðinni. Til er það lika,
að algerlega sé vanrækt að kenna
kennsluhæfum fávitum og er það
sízt betra.
10) Sálsýki eða starfrænir
taugasjúkdómar. Mikill fjöldi
vinnufatlaðra er það vegna þess-
ara sjúkdóma. Hópur þessi er
mjög sundurleitur og er erfitt að
áætla tölu þeirra, sem eru ör-
yrkjar vegna sálsýki, en sjálfsagt
er það 30—40% þeirra hér á
landi. Hjá sumum eru geðsjúk-
dómar frumorsök og eina orsök
örorkunnar. Miklu fleiri eru það
þó í þessum hópi, em jafnframt
þjást af öðrum sjúkdómum, ým-
ist er þá hin sálræna truflun af-
leiðing félagslegra vandamála,
sem vefrænn sjúkdómur hefur
valdið, eða hún er orsök vef-
ræns sjúkdóms, sem örorku veld-
ur. Hér er átt við „psyko-soma-
tiska“ sjúkdóma, en auðvitað geta
verið skiptar skoðanir um, hvort
rétt sé að telja þá, sém öryrkjar
eru þeirra vegna, meðal sál-
sjúkra.
Auk þeirra 10 sjúkdómaflokka,
sem nefndir hafa veríð, geta
margir fleiri valdið vinnufötlun.
Hér eru aðeins nefndir þeir al-
gengustu en flestir sjúkdómar
geta komið hér til greina.
T ÖGGJÖF TIL AD TRYGGJA
ÖRYRKJUM AÐGANG AÐ
STÖRFUM
í öllum þjóðfélögum, sem kom-
in eru á það stig verkmenningar,
að um verulega verkaskiptingu
sé að ræða í atvinnulífinu, má
Frh. á bls. 21