Morgunblaðið - 25.06.1955, Blaðsíða 9

Laugardagur 25. júní 1955
MORGUNBLAÐIÐ
9
Ðr. Benjamín Eiríksson:
slandsbankafyrirkoíim-
lagið fyrr og síðar
Frá skrúðgöngu bændanna.
(Ljósm.: Stavanger Aftenblad).
Bœndurnir og horgin
Noregsbréf frá Árna G. Eylands
STAFANGUR er borg í stærð
við Reykjavík, íbúar 52 þúsund
innan borgar og þar við bætast
þúsundir „Seltyrninga“ og „Kópa
vogsbúa" í þéttbýlum nærsveit-
um. Stafangur horfir til hafs
eigi síður en Reykjavík, sigling-
arnar eru mesti atvinnuvegur
borgarbúa, og hér eru líka byggð
skip. Við Rosenberg skipasmíða-
stöðina vinna 1200 manns, eða
áttundi hver vinnufær maður í
borginni.
Dómkirkian í Stafangri er
merkasta og elsta kirkja í
Noregi, að Niðaróskirkju frátal-
inni. Reginald biskup sem dó
1135 byggði kirkjuna og eftir-
menn hans bættu inn, því alls
sátu 25 kaþólskir biskupar í
Stafangri. Snertingsspöl frá
borginni er Hafursfjörður og
Sóla. Hér eru því sögustöðvar.
Á torginu stendur Alexander
Kelland og horfir til hafs. í garð-
inum bak við dómkirkjuna stend-
ur Arne Garborg á stalli og horf-
ir suður um Jaðar. Nútíminn er
vafinn fortíðinni. Á Sóla er mesti
flugvöilur landsins og hið góð-
fræga Sóla hótel. Við Breiða-
vatnið í miðri borg stendur
mesta nýtízkuhótel landsins
Hótel Atlandic, — og stærsti
veitingasalur hótelsins ber nafn
ekáldsins og nefnist Kafé Alex-
ander.
En Stafangur er ekki ein-
göngu bær hafsins og biskups-
etólsins. Suður af borginni er
Jaðarinn mesta búnaðarsvæði
Noregs. Hér mætist land og sær,
útgerð, siglingar og mikil og góð
íramleiðsla til landsins.
í þessari borg hafa norskir
bændur háð landsþing sitt und-
anfarna daga. Þúsundum saman
hafa þeir komið til borgarinnar,
ejóveg, loftleiðis, með járnbraut-
um og bílum, lagt borgina undir
eig, öll hótel og vistarverur, sem
fáanlegar eru.
Mótið hófst með fulltrúaráðs-
fundi á Hótel Atlandic, miðviku-
daginn 15. júní, undir forsæti
Per Nörstebö skólastjóra við
bændaskólann í Vogum í Guð-
brandsdal. Aðalfundur Bænda-
félags Noregs var háður 16. og
17. júní í sumarleikhúsinu á
skemmtistaðnum Bjergsted, yfir
200 fulltrúar sátu fundinn.
Hin síðustu 4 ár, eftir að bænda
höfðinginn Johan Mellbye lét af
áratuga formennsku í Norges
Bondelag, og bóndinn Arne
Rostad af nokkurra ára for-
mennsku, hefir Ole Römer Sand-
berg, bóndi frá Heiðmörk, skip-
að formannssætið. Nú baðst hann
undan endurkosningu og í stað
hans var valinn bóndinn Hall-
vard Eika frá Bö á Þelamörk.
Eika er ungur maður, 35 ára,
búfræðikandidat að menntun, er
nýtur auðsjáanlega mikils
trausts. Hans bíður mikill vandi.
Sjálft landsmótið stóð svo yfir
laugardaginn 18. júní og sunnu-
dag 19. júní.
í skrúðgarðinum og skemmti-
staðnum Bjergsted var reist
tjald er tók á fimmta þúsund
manns, þar var mótið opnað,
en er hlýnaði í veðri, sem var
kalt fyrri daginn, fór mótið fram
að miklu leyti undir beru lofti.
Við setninguna fór fram fána-
vígsla og fánaburður. Biskupinn
í Stavangurstifti ávarpaði bænd-
urna, fyrirlestur var fluttur,
hljóðfæraflokkur drengja lék
undir við söng o. s. frv.
Hinn sama dag voru háð á
öðrum stöðum í borginni og utan
borgar íþróttamót. þar sem fram
fór keppni í starísíþróttum, þar
á meðfel skógplöntun.
Síðari dag mótsins, sunnudag-
inn 19. júni voru farnar skemmti
og fræðsliíferðir um nágrenni
Stafangurs, á sjó og landi. Há-
messa var sungin í dómkirkjunni
við þá aðsókn, að kirkjan var
fullskipuð fólki sitjandi og stand-
andi fram í forkirkju og út í
hliðardyr.
Kl. 14,45 hófst svo síðasti þátt-
ur mótsins og sá sem öllum mun
verða minnisstæðastur: skrúð-
ganga bændanna um borgina.
Við útlendu gestirnir horfðum
á hana af svölunum á Hótel j
Atlantic. í þrjá stundarfjórðunga j
streymdi „bændaherinn“, yfir
6000 manns, fram, undir tugum!
fána hinna mörgu félagsdeilda |
og við hljóðfæraslátt á milli 20
og 30 hljómsveita, því að aðal-
deildir skrúðgöngunnar voru 22,
þar sem „heimamenn“, Roga-
lendingar, ráku lestina.
Skrúðgangan hélt til Bjerg-
sted og þar lauk mótinu með
ræðuhöldum söng, hljóðfæra-
slætti og upplestri, og einu er
ei má gleyma, það var hátíðleg
afhending ættarskjala, en það
eru heiðursskjöl, sem eru afhent
bændum er nú búa á jörðum sem
forfeður þeirra hafa setið í marga
ættliði.
Þetta var í þriðja sinn sem
ég var viðstaddur landsmót
norskra bænda. Má því segja að
þetta væri ekki neitt nýtt fyrir
mig, en mikið umhugsunarefni
má það vera hverjum íslendingi,
sem er viðstaddur slikar sam-
komur norskra bænda, hver blær
er yfir þeim, hve tryggð við
gamlar venjur, fléttast saman við
trú á eigin málstað og getu,
er saman fara hinir alvarlegustu
fundir og skrúðganga pg gléði-
mót, þar sem þúsundir bænda
og skyldulið þeirra skipa sér
undir fána stéttarnmar, og ganga
fyiktu liði um götur borgarinnar,
við söng og leik, ærtjarðarsöngva
og búnaðarsöngva, en þjóðbún-
ingarnir af ótal mismunandi
gerðum gefa fylkingunum aukið
líf og lit
í augum sumra íslendinga —
einnig íslenzkra búnaðarmanna
— munu slík mót norskra bænda
vera lítið raunhæf, og jafnvel
hálf brosleg. Um það skal ég
ekki ræða, sinn er siður í landi
hverju, og líklega stöndum vér
hér andspænis þeirri stóru spurn-
ingu, hvort búskapur sé aðeins
reikningsdæmi, eða hvort rækt-
un jarðar, búfjár, manngildis og
félagsskapar, er að einhverju
leyti bundið við gróður og líf i
víðustu merkingu þeirra orða.
En hvað er svo um að vera í
félagssamtökum norskra bænda
um þessar mundir'’ Hvar krepp-
ir skórinn helst að? Það kom
greinilega fram á mótinu í
Stafangri, þó að alvara þeirra
mála væri ekki látin setja neinn
kúgunarsvip á samkomuna.
Til eru loforð norskra stjórn-
arvalda um að bændunum beri
að njóta likra kjara um tekjur
eins og verkamenr hafa, sérstak-
lega verkamenn við iðnað. En
að framkvæma þetta hefir þvælst
fyrir. Nú eru kjör og tekjur
bænda samningsbundnac, en þeir
samningar áttu að vera uppsegj-
anlegir með skömmum fyrirvara.
Það hefir sigið á ógæfuhliðina
með hlut bændanna, svo að nú
er viðurkennt, að tekjur bænda
eru ekki nema rúmlega 50% af
tekjum verkamanna í iðnaðinum.
Þessu vilja bændur eigi una.
Norges Bondslag hefir því sagt
upp gildandi samningum við
ríkisstjórnina og óskað eftir nýj-
um samningum. Ríkisstjórnin
hefir aftur á móti neitað að taka
uppsögn samninganna gilda og
neitar að ganga til nýrra samn-
inga. Út af þessu er Kurr í liði
bænda. Neitun ríkisstjórnarinn-
ar byggist s því að smábænda-
félagið norska er líka aðili að
gildandi samningum, en það hef-
ir ekki átt samleið með Bænda-
félaginu um uppsögn samning-
anna. Þannig stendur allt í þófi.
En svo koma bannsettar stað-
reyndirnar til sögunnar. Fram-
leiðslan í landbúnaðinum dregst
saman þrátt fyrir ramflókið
styrkjakerfi og upnbætur marg-
víslegar. Sérstakiega minnkar
mjólkurframleiðslan, bændur
selja kýrnar og reyna að bjarg-
ast fólksfáir við einhliða korn-
rækt. Gert er ráð fyrir að á
vetri komanda verði að skammta
mjólk í Osló!
Fih. á bls. 12.
EINN er sá þáttur íslandssög-
unnar, sem lítið hefir verið
skrifað um, a. m. k. það birt hafi
verið, en það eru peningamálin.
Það ber því að taka með þökkum,
þegar þeir sem kunnir eru þróun
þeirra mála seinustu áratugma
láta frá sér á prent upplýsingar,
sem annars kynnu að glatast.
Þannig finnst mér beri fyrst og
fremst að líta á grein Jóns Árna-
sonar bankastjóra um Oluf Niel-
sen, bankastjóra Landsmands-
bankens í Kaupmannahöfn, í
Morgunblaðinu hinn 17. maí s.l.
En greinin þykir mér einnig gefa
tilefni til nokkurra athugasemda
um peningamálin, einkum það
sem sagt er þar um íslandsbanka.
Um íslandsbanka segir Jón
Árnason að hann hafi komizt í
„greiðsluþrot“ árið 1920, og á þar
við að bankinn hafi ekki getað
haldið áfram frjálsum yfirfærsl-
um á erlendum gjaldeyri. Einnig
segir hann að bankinn hafi „siglt
upp í sandinn“, og á þar við gjald
þrot hans áratug síðar.
Ég er þeirrar skoðunar að stofn
un íslandsbanka hafi verið mikill
merkisviðburður. Bankinn er
fyrsti þjóðbanki íslendinga.
Seðlar Landsbankans voru
bundnir við hámark og það það
lágt hámark að talið var öruggt
að seðlarnir kæmu ekki til inn-
lausnar („fiduciary issue“ nán-
ast sama eðlis og skiptimynt).
Seðlar íslandsbanka voru bundn-
ir við gullinnlausn og reglur, sem
gerðu ráð fyrir breytilegri seðla-
veltu eftir heilbrigðum þörfum
atvinnulífsins. Þegar hann var
síðan tekinn til starfa var hon-
um veittur réttur til þess að taka
á móti sparifé — með reglugerð.
Þar með var hann gerður að
verzlunarbanka fyrst og fremst.
Með starfsemi íslandsbanka var
hleypt nýju fjöri í allt atvinnu-
líf, einkum sjévarútve^inn og ut-
anríkisverzlunina. Togaraflotinn
var keyptur. Miðað við meðaltal
áranna 1896—1900 hafði útflutn-
ingsverðmætið tvöfaldast 1906—
10, og þrefaldast 1911—15. Meir
en nokkur ein stofnun hrindir
bankinn miðaldasléninu af at-
vinnulífi þjóðarinnar.
Fyrri heimstyrjöldin kom hart
við þjóðina, einkum missir helm-
ings togaraflotans. Erfiðleikarn-
ir voru margvíslegir og bitnuðu
erfiðleikar viðskiptamannanna
að sjálfsögðu á bankanum, því
hann var stærsti verzlunarbank-
inn. Um viðbrögð stjórnar bank-
ans mætti sjálfsagt skrifa langt
mál, á sama hátt og skrifa mætti .
langt mál um stjórn Landsbank-
ans á tímum seinni heimsstyrj-
alddrinnar og eftir.
íslandsbanki leitaði til Alþingis
um aðstoð, en Alþingi virðist hafa
verið bankanum óvinveitt. Það
gerði honum að skyldu að inn-
leysa seðla sína, einn áttunda á
ári, frá 1921 að telja. Ennfremur
voru sett ákvæði um að taka af
bankanum gullforða hans — sem
og var gert — fyrir brot af raun-
verulegu verði. Menn ættu ekki
að þurfa annað en að hugsa sér
að Landsbankanum yrði í dag
gert að skyldu að kalla inn alla
seðla sina á þennan hátt til þess
að skilja hvað þetta þýddi fyrir
íslandsbanka. Til þess að kalla
inn seðlana þarf bankinn — í
princip — að fá endurgreidd út-
lán sín. Bankans gat því naum-
ast biðið annað en hægfara gjald-
þrot. Eina leiðin til þess að gera
innköllunina framkvæmanlega
hefði verið að hinn nýi seðla-
banki, Landsbankinn, hefði ver-
ið skyldaður til þess að taka við
hæfilega miklu af þeim eignum
íslandsbanka, sem myndast höfðu
við útlán hans.
Deilan um bankann var fyrst
og fremst pólitísk togstreita milli
tveggja stærstu stjórnmálaflokk-
anna. í slíkum togstreitum verð-
ur ósigurinn oftast þjóðarinnar.
Atvinnurekendur, sem skipt
höfðu við bankann, fóru margir
alveg yfrum um svipað leyti og
bankinn, sem hafði stutt þá. Síð-
an þessir atburðir gerðust hefir
atvinnulíf sjávarþorpanna úti um
land verið meira og minna í rúst,
nema þar sem atvinnurekendur
hjörðu af slátrun bankans.
Afstaðan til íslandsbanka mót-
aðist meðfram af annarri óvild.
Útlendir menn og stofnanir (að-
allega danskir og norskir aðilar)
áttu talsvert af hlutafénu.
í þá daga var sjóndeildarhring-
urinn ekki stærri en það, að
menn sáu aðeins fáar leiðir til
þess að íslendingar gætu eignast
höfuðstól bankans. Þó voru ís-
lendingar farnir að kaupa hluta-
bréfin af hinum útlendu hluthöf-
um á árunum 1920—1930, þannig
að meiri hluti þeirra mun hafa
verið kominn á íslenzkar hendur
þegar bankinn var gerður gjald-
þrota. Mig grunar að enn eimi
eftir af þessu máli hjá sumum
fjármálamönnum á Norðurlönd-
um.
En það er eins og fleiri geti
„siglt upp í sandinn“ en banka-
stjórar íslandsbanka. Bankinn.
fékk hvorki gjaldevriseftirlit, inn
flutningshöft né fjárfestingar-
eftirlit til að bjarga sér. En svo
sem menn muna voru innflutn-
ingshöftin sett á 1931 samkvæmt
ósk Landsbankans, sem þá hafði
starfað í fjögur ár í sinni nýju
mynd.
En dæmin eru fleiri. Menn hafa
lesið í blöðunum á undanförnum
árum um erfiðleika Sjóvinnu-
bankans í Færeyjum. Færeying-
ar eru ekki það sjálfstæð þjóð,
að þeir ráði öllu um peningamál
sín. Færeyskir seðlar eru danskir
seðlar með áletrunum á færeysku.
Færeyingar gátu því ekki bjarg-
að bankanum með sjálfstæðum
ráðstöfunum, svo sem gengis-
lækkun, sem bjargað myndi hafa
sumum viðskiptamönnum bank-
ans og þar með honum sjálfum.
Við íslendingar ættum að vita
það manna bezt að pólitískt sjálf-
stæði er hagkvæmt til margra
hluta.
Mér finnst það mjög viðkunn-
anlegt af Jóni Árnasyni að minn-
ast hins danska vinar íslands,
sem starfað hefir í Danm., enóvið
kunnanlegt að hann viðhefur um-
mæli, sem verða að skiljast sem
hnútur til danskra vina íslands,
sem starfað hafa á íslandi. Finnst
mér þeir verðskuldi sannmæli
eins og aðrir. Þá má og hafa í
huga að hinum eins árs gömlu
lögum um Landsbanka íslands
var breytt 1928, og Jón Árnason.
gerður að formanni bankaráðs.
Hefir hann gegnt því starfi síð-
an, nema seinustu árin — þá
bankastjóri. Einnig með tilliti til
þess er gagnrýni hans á íslands-
banka óviðfelldin. íslandsbanki
var endurreistur í hinum nýja
Landsbanka: Stærsti verzlunar-
banki þjóðarinnar og sparisjóður
var látinn annast seðlaútgáfuna.
Engu sérstöku yfirvaldi var falin
peningapólitíkin, og engin al-
menn peningamálalöggjöf sett,
þannig að gjörlegt væri að fram-
kvæma hana.
Jón Árnason leggur áherzlu á
dugnað Magnúsar heitins Sig-
urðssonar við það að útvega
bráðabirgðalán erlendis, sem
þurft hafi með v.egna þess að „at-
vinnulífið á íslandi hefir að jafn-
aði ekki gengið betur en það, að
i flestum árum hefir orðið að fá
erlend lán til nauðsynjavöru-
kaupa, á meðan verið var að afla
Frh. á bls. 12.