Morgunblaðið - 11.11.1955, Blaðsíða 9

Föbtudagur 11. nóv. 1955
MORGVTSBLAÐIÐ
9
HeLmsspeki Sören Kierkegaards
fiabbað vlð PáS Páiisen hrefnuskytSu frá Akureyri
MORGUNBLAÐIÐ náði tali af Páli A. Pálssyni hrefnuskyttu
frá Akureyri. Hann hefir nú undanfarna rúma tvo mánuði
stundað háhyrningaveiðar í sambandi við síldveiðiflotann á Suð- 1
urhesjum. Á tímabilinu voru tveir bátar sem ekkert gerðu annað
en að berjast við háhyrningana. Var að minnsta kosti annar
þeirra gerður út af Fiskifélagi íslands og var hann við háhyrninga-
drápið í rúma tvo mánuði. Var þetta m.b. Svanurinn frá Kefla- 1
vík og var Páll skytta á honum.
TVIÞÆTT STARF
— Hvenær byrjuðuð þið há-
hyrningaveiðarnar og hvernig
íóru þær fram?
— Við á Svaninum byrjuðum
29. ágúst en síðustu 3 vikurnar
var annar bátur með okkur,
Reykjaröst, einnig frá Keflavík.
Þegar gott veður var og góð
veðurspá vorum við úti 3—4 sól-
arhringa og leituðum við þá á
miðunum. Báturinn var búinn
bergmálsdýptarmæli og fann
skipstjórinn, Þórhallur Gíslason
frá Sandgerði, oft lóðníngar á
síld, sem hann gat svo vísað flot-
anum á. Það má því segja að
starf okkar hafi verið tvíþætt,
bæði að finna síldina og drepa
háhyrningana.
FVLGDUM FLOTANUM UM
IMÆTUR, EN ELTUM HÁ-
HYRNINGA Á DAGEMN
— Á daginn leitaði síldin nið-
«r undir botn og þá hurfu há-
fiyrningarnir til hafs, en síðan
:fór síldin að hækka sig í sjónum
«er skyggja tók á kvöldin. Komu
Jiá fiskibátarnir frá landi til
■veiðanna og háhyrningarnir
gerðu atlögu utan af hafi. Var
•okkar verk því að fylgja eftir
veiðiflotanum og svara kalli
þeirra ef þeir urðu varír við
Siáhyrninga. Við háhyminga-
•drápið notuðum við Ijóskastara
Á næturnar og lýstum upp svæðið
í kringum „trássurnar“, sem voru
á annan km. á lengd hjá hverj-
sum bát. Gátum við oft bæði
•drepið háhyrningana og stuggað
þeim frá „netatrássunum“. Mest
drápum við þó af þeim á dag-
ínn, en þá eltum við þá oft langt
til hafs, ef veður var gott. Ég
vil ráðleggja öllum, sem síld-
veiðar þessar stunda, að hafa
stóran kúluriffil um borð, því
með því geta bátarnir oft varið
met sin að einhverju Ieyti, enda
snunu nú velflestir bátanna vera
"komnir með riffla.
Ég tel að nú seinni hluta þess
timabils, sem við unnum að þess-
um veiðum, hafi háhyrningarnir
verið orðnir miklum mun skot-
styggari en fyrst þegar við byrj-
tuðum.
DRAPUM tæplega
290 I ALLT
— Hvað telur þú að þið hafið
drepið marga háhyrninga í allt?
— Ég get ekki alveg sagt um
það fyrir víst, en mér er nær að
halda að þeir hafi verið um
160—180 talsins. Mest af þeim
var drepið í Miðnessjó, en báta-
flotinn var aðallega um tveggja
til tveggja og hálfs tíma siglingu
VSV af Garðskaga.
IDAG eru liðin 100 ár frá
dauða eins frægasta heim-
spekings Dana, Sören Kierke-
gaards. í tilefni af þessu hefir
dr. phil. Frithiof Brandt, pró-
fessor við Kaupmannahafnar-
háskóla, ritað grein um eðli og
áhrif heimspeki Kierke-
gaards.
Kierkegaard fæddist í
Kaupmannahöfn árið 1813.
Hann lauk guðfræðiprófi árið
1840, og skömmu síðar sendi
hann frá sér fyrstu ritverk
sín. Helztu verk hans eru:
„Enten — Eller“ (1843),
„Stadier paa Livets Vej“
<1845) og „Afstuttende uvid-
enskabligt Efterskrift“
(1846) ásamt tveim minni
bókum „Begrebet Angst“
(1844) og „Sygdommen til
Döden“ 1849).
Nafn Sören Kierkegaards
þekkja bókmenntamenn og
heimspekingar um allan heim
og honum er skipað á bekk
með meiriháttar heimspeking-
um allra tíma — Sókrates,
Pascal, Schopenhauer, Nietz-
che — enda er hann heim-
spekilega séð ættfaðir „exist-
entialista“ nútímans — þeirra
Gabriel Marcel, Karl Jaspers,
Heideggers og Jean Paul
Sartre.
Grein prófessors Brandt fer
hér á eftir —- nokkuð stytt.
«•9
Er Sören Kierkegaard lézt árið
1855 — aðeins 42 ára að
aldri — hafði ekkert af verkum
hans verið þýtt úr dönsku. Um
aldamótin höfðu öll helztu rit
hans verið þýdd á þýzku. Þaðan
breiddust áhrif hans til Frakk-
lands, Englands og Bandaríkj-
anna, og nú hafa rit hans m.a. ver
ið þýdd á japönsku. Það er þó
meinlegt,að meðalþeirra ritverka __ ,
„• , , u'jj uí pælt í gegnum og tilemkað
Kierkegaards, sem þýdd hafa
verið í heild, eru ekki „Dagbæk-
ur“ hans, en þar er hægt að
ilursdrail ár erw IscHbi síðan
ættfaðir „exitentíalismanns46 lázt
hægt að sanna, hvað er rétt eða
hvað er rangt í þessu. Hver
einstaklingur verður að gera upp
við sig hverju hann vill trúa
eða hafna og val hans, ef hann
vélur í hjartans einlægni, hlýtur
að hafa áhrif á alla lífsskoðunr
hans — og hið sama gildir um
hverja þá skoðun, sem menn til-
einka sér um öll vandamál til-
verunnar.
• ••
Kierkegaard hafnar hinum
klassiska skilningi á sannleikan-
um, þ. e. hinum hlutlæga skiln-
ingi, en heldur því fram, að
skilningurinn á sannleikanum sé
huglægur. Eins og hann sjálfur
orðar það í stuttu máli: „Hug-
vitund manns sjálfs er sannleik-
urinn.“ Þesssi setning virðist í
sjálfu sér vera mótsögn. Kierke-
gaard segir, að ekki sé hægt að
ganga úr skugga um sannindi
kristindómsins hlutlægt, en hann
álítur, að sá, sem trúir innilega,
hafi fundið sannleikann, og krist-
indómurinn er honum því hug-
læg sannindi. Hið sama gildir um
þann, sem biður í einlægni til
hjáguðs, hann biður til hins
sanna guðs. Frá sjónarmiði ex-
istensialismans er mælikvarðinn
Danski málarinn Wilhelm Mar-1 á sannleikann innileikinn og ein-
strand var samtímamaður Kierke lægnin — sem sagt tilfinningarn-
gaards, og lyifði Marstrand að því ar- — \
er sagan segir mikið yndi af því j Árið 1920 markar tímamót í
að teikna skrípamyndir af hinum ' áhrifum Kierkegaards á heim-
sérkennilega heimspekingi. Sést speki síðari tíma. Á þessu ári
hér eftirlíking af einni af teikn-
ingum Marstrands.
allar helztu klassískar lífsskoð-
anirnar. Skipta má heimspeki-
ferli Kierkegaards í þrjú höfuð
, ’ . , . . , , , íerh Kierkegaards í þrju hofuð
skyggnast mn í mnsta hugskot •* , •* » , ,
i. + j - i ,, . , , skeið — hið fagurfræðilega, sið-
hans. I donsku utgafunni hafa „ . r ,
s fræðilega og truarlega, sem sam
Páll með einn háhyrninganna
um borð í Svaninum.
Mitt verk um borð var ein-
göngu að skjóta á háhyrningana,
þegar mest var um þá, skaut vél-
auk þess að vera stýrimaður, en
stjórinn, Kjartan Björnsson frá
Sandgerði, með mér. Alls skut-
um við hátt á annað þúsund skot-
um á tímabilinu. Oft kom fyrir
að ég skaut í áttina að háhyrn-
ingunum. þótt ég sæi þá ekki,
en blásturinn heyrðist í þeim
nokkra vegalengd og virtust þeir
einnig kvekkjast við það, þótt
ekki tækist að sálga þeim.
HLUTUR FLUGVÉLANNA
— Hver var hlutur flugvél-
anna í háhyrningadrápinu?
útgáfunni
„Dagbækur" komið út í 20 bind-
um, en aðeins lítil brot af þeim
hafa verið þýdd á þýzku og
ítölsku.
Um aldamótin var Kierke-
gaard orðinn frægur meðal
svara i grundvallaratriðum epí-
kúrisma, stóisma og kristindóm-
inum — og þar að auki einkenn-
ist heimspeki hans á stundum
af kaldhæðni og kímni. í fram-
heimspekinga víða um heim, en he^r ívierkegaard sam-
sérstakur ljómi tók einkum að . m;i2f e»uspe í, sa -
stafa af nafni hans, er „existen- íræðl’ guðfræðl og hst “ og pað
tialisminn" kom til sögunnar á
árinu 1925.
• ••
hafði enginn gert á undan hon-
um. Frásagnarháttur hans er
frumlegur og jafnast Kierke-
gaard í því einna helzt á við
kom út rit Karl Japers, „Psycho-
logie der Weltansschauungen“
(Sálfræði lífsskoðananna). Þetta
verk er upphaf „existentialisku“
heimspekinnar, og grundvöllur
þess er heimspeki Kierkegaards,
og áhrif frá honum koma greini-
lega fram í riti Jaspers.
♦ ••
Nokkrum árum síðar — 1927
— gaf Martin Heidegger út sitt
mikla en óaðgengilega verk
„Sein und Zeit“ (Tilvera og
tími). Og er lagður hinn eigin-
legi grundvöllur að kenningum
„existentialismans“. Áhrif Kirke
gaards eru greinileg — en mun-
urinn á þessum tveim hugsuðum
er sá, að Kirkegaard hafði mest-
an áhuga fyrir kristilegum „ex-
Hvaða sæti skipar Kierkegaard gaarcl 1 pvl elPna f’■ Vlð I istentialisma“ en Heideeter ’ínð
í heimsDeki allra tíma’ Kierke Nletzsche- °S 1 mannþekkmgu | istentialisma , en Heidegger lað-
í neimspeKi anra xima. JvierKe ■„..,, ..,.: .- :wr hi„c\-oa„r ag guðsafneitun
stendur
sporði.
hann Dostojevski á
gaard er í röð þeirra heimspek-
inga, sem fyrst og fremst veltu
fyrir sér vandamálum tilverunn- j ® ® ®
ar — Sókrates, Epikurus, Aug-! Ósjálfrátt hljótum við að
ustinus, Montaigne, Pascal, Spin- spyrja, hvort Kierkegaard hafi
oza, Schopenhauer og Nietzsche, lagt heimspekinni til algjörlega
svo að nokkrir séu nefndir — og nýjar kenningar? Dyggustu fylg-
hann er jafnoki þeirra. í trúar- ismenn Kierkegaards munu vafa
legri heimspeki sinni minnir laust svara þessu játandi og
Kierkegaard á Pascal, enda hefir vissulega með réttu. Kierkegaard nema þann tilgang, sem maður-
hann oft verið kallaður „Pascal tekur á sinni heimspeki á sér- lnn sÍa'tur gefur tilverunni. Ein-
Dana.“ stæðan hátt, sem er frábrugðinn •mitt þess vegna hvílir mikil
En hér er þó aðeins um að háttum fyrirrennara hans. Eins a einstaklingnum.
ast hinsvegar
Nietzsches.
Og nú er Jean-Paul Sartre
helzti talsmaður „existentialism-
ans“ í Frakklandi. Hann aðhyllist
guðsafneitun eins og Heidegger.
Kjörorð Sartre er: „L’existence
précede l’essence“, og á hann við,
að tilveran eigi sér engan tilgang
ræða eina hliðina á hinni fjöl- og hann sjálfur orðaði það er
breyttu heimspeki Kierkegaards. heimspeki hans „existentiel“,
Á mjög sérstæðan hátt hefir hann enda varð hún upphaf „exist-
entialismans“, sem nú er tví-
..... ....... mælalaust áhrifamesta stefnan í
heimspeki vestrænna landa.
Kierkegaard tengir kenningar
sínar bókstaflegri merkingu orðs-
ins „existens" — tilvera. Er hann
— Ég tel að mjög heppilegt sé
að hafa flugvélar við veiðarnar,
en þær geta ekki gert gagn nema
á daginn. Að mínum dómi þyrftu taía’r’um’“,"existentiel“''hugsuð "á
að vera að jafnaði tveir bátar, hann við mann, sem ákaft og
sem fylgdu veiðiflotanum alltaf á ínniiega reynir að skýra fyrir
miðunum og flugvélar eins og sér tilgang mannlegrar tilveru.
hægt er á dagmn. Eg tel ekki Kierkegaard sökkti sér meðal
ósennilegt að hægt væri á 2 3 annars niður í heilabrot um lífið
árum að fækka stórlega, eða eftir dauðann. Frá sjónarmiði
jafnvel útrýma háhyrningunum hans hlýtur þetta að vera kjarni hyggja hans átti lítið skylt við
þarna að mestu, ef þessi háttur aiira þeirra vandamála, sem til-
væri á hafður. Mér virðist þetta veran býður upp á. Fyrst og
• ••
Segja má, að hin ýmsu form
„existentialismans“ séu óljós, og
óvíst er, hvað Kirkegaard mundi
sjálfur segja um kenningar læri-
sveina sinna
I sögu nútíma heimspeki má
einna helzt jafna Kierkegaard við
Sókrates. Það er engin tilviljun,
að fyrsta vísindarit hans — hin
andrika doktorsritgerð hans ■—■
fjallaði um þann mikla gríska
heimspeking. Kierkegaard var
eins og hann mikill einstaklings-
hyggjumaður, en einstaklings-
einstaklingshyggju Hegéls, sem
glataðist í „hegelska kerfinu“,
vera sömu vöðurnar sem koma fremst af því, að við hljótum i þar sem einstaklingshyggja
Páll A. Pálsson með riffilinn.
á kvöldin í síldina og hverfa til að vilja vita, hvort mannleg til-
hafs á daginn og að mergð þeirra vera takmarkast við jarðneskt
sé ekki mjög mikil. líf, og í öðru lagi af því, að þetta
Að endingu vil ég svo þakka vandamál er enn algjörlega
öllum sjómönnum fyrir ágæta óleyst.
samvinnu þennan tíma, sem ég Við vitum ekkert ákveðið um,
fékkst við þessar háhyrninga- hvað tekur við eftir dauðann, og
veiðar, því hún gat ekki betri við vitum ekkert um, hvort kenn-
verið. ingar kristninnar í þessum efnum
vig. ’ eru sannar — hlutlægt er ekki
Kierkegaards, heldur
móti sinu sjálfstæði.
• ••
þvert
Kierkegaard á engán sinn líka
í nútíma heimspeki í sinni áhrifa
miklu skírskotun til persónuleika
einstaklingsins, sanngildis hans
og ábyrgðartilfinningar.
Frithiof Brandt.